Web3-ի Իրավական Խաչմերուկը Հայաստանում. Կարգավորե՞լ, թե՞ Խթանել

Web3-ը՝ համացանցի հաջորդ սերունդը, որը խոստանում է ապակենտրոնացում, սեփականության իրավունքի վերադարձ օգտատերերին և թափանցիկություն բլոկչեյն տեխնոլոգիայի միջոցով, արդեն վիրտուալ գաղափար չէ, այլ ձևավորվող իրականություն։ Կրիպտոարժույթներից մինչև NFT-ներ և ապակենտրոնացված ֆինանսներ (DeFi)՝ այս նոր տնտեսությունը գլոբալ մակարդակով ներգրավում է միլիարդավոր դոլարների ներդրումներ և ամենատաղանդավոր մասնագետներին։

Հայաստանը, որպես տեխնոլոգիական հավակնություններ ունեցող երկիր, կանգնած է այս նոր իրականության հետ առերեսվելու անհրաժեշտության առաջ։ Սակայն տեխնոլոգիական առաջընթացին զուգահեռ առաջանում է կարևորագույն հարց՝ ինչպե՞ս կարգավորել այս դինամիկ և բարդ ոլորտը։ Այսօր Հայաստանում Web3-ը և վիրտուալ ակտիվները գործում են իրավական «գորշ գոտում»՝ մի իրավիճակ, որը պարունակում է ինչպես հնարավորություններ, այնպես էլ լուրջ ռիսկեր։

Ընթացիկ իրավական դաշտը. Անորոշության իրավիճակ

2025 թվականի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետությունում գոյություն չունի որևէ համապարփակ օրենք կամ իրավական ակտ, որը ուղղակիորեն սահմանում և կարգավորում է կրիպտոարժույթները, վիրտուալ ակտիվները կամ Web3 տեխնոլոգիաները։ Ոլորտի մասնակիցները հիմնականում առաջնորդվում են հետևյալ իրողություններով.

1. Արգելված չէ, հետևաբար՝ թույլատրված է։ Գործում է իրավունքի հիմնարար սկզբունքը. այն, ինչն օրենքով ուղղակիորեն արգելված չէ, համարվում է թույլատրված։ ՀՀ քաղաքացիները և ընկերությունները կարող են ձեռք բերել, տիրապետել և օտարել կրիպտոարժույթներ։
2. Կենտրոնական բանկի դիրքորոշումը։ ՀՀ Կենտրոնական բանկը (ԿԲ) բազմիցս հանդես է եկել նախազգուշացնող հայտարարություններով։ ԿԲ-ն ընդգծում է, որ վիրտուալ արժույթները Հայաստանում վճարման օրինական միջոց չեն, դրանք երաշխավորված չեն պետության կողմից և ենթակա են բարձր տատանողականության, ինչը կարող է հանգեցնել ֆինանսական կորուստների։ Սա զգուշացում է, այլ ոչ թե արգելք։
3. Հարկային դաշտի անորոշությունը։ Ամենացավոտ հարցերից մեկը հարկումն է։ Քանի որ վիրտուալ ակտիվները որպես սեփականության տեսակ հստակ սահմանված չեն, անհասկանալի է, թե դրանց օտարումից կամ արժեքի աճից առաջացած եկամուտը ինչպես պետք է հարկվի։ Այս անորոշությունը խոչընդոտում է ոլորտի թափանցիկ գործունեությանը։

Այս իրավական անորոշությունը զուտ տեսական խնդիր չէ։ Այն ունի շոշափելի, բացասական ազդեցություն հայկական տեխնոլոգիական էկոհամակարգի վրա։ Web3 ոլորտում գործող ստարտափները հաճախ բախվում են բանկային հաշիվներ բացելու կամ վարկեր ստանալու խնդիրներին, քանի որ ֆինանսական հաստատությունները, զգուշանալով ռիսկերից, նախընտրում են խուսափել վիրտուալ ակտիվների հետ կապված գործունեությունից։ Միևնույն ժամանակ, միջազգային շուկայում աշխատող հայ ֆրիլանսերները և մասնագետները, ովքեր իրենց աշխատավարձը ստանում են կրիպտոարժույթով, հայտնվում են եկամուտների օրինականացման և հարկման բարդ գործընթացի առջև։ Արդյունքում, այս անորոշությունը ոչ միայն խոչընդոտում է տեղական նորարարությանը, այլև դրդում է տաղանդավոր մասնագետներին և հեռանկարային նախագծերին տեղափոխվել ավելի կանխատեսելի իրավական դաշտ ունեցող երկրներ, ինչպիսիք են ԱՄԷ-ն կամ Վրաստանը։

Կարգավորման ճանապարհը. Կանգ առած փորձեր և համայնքի նախաձեռնություն

Թեև վերջնական օրենք դեռ չկա, ոլորտը կարգավորելու ուղղությամբ քայլեր և քննարկումներ եղել են։ Դեռևս 2018-2020 թվականներին շրջանառության մեջ դրվեցին օրենսդրական նախագծերի տարբերակներ, որոնք նպատակ ունեին սահմանել «վիրտուալ ակտիվ» հասկացությունը և կարգավորել դրանց շրջանառությունը, հիմնականում՝ փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի (AML/CFT) տեսանկյունից։ Սակայն այդ նախաձեռնությունները տրամաբանական ավարտի չհասան՝ մասամբ ոլորտի բարդության, մասամբ էլ՝ տեխնոլոգիական արագ փոփոխություններին համընթաց քայլելու դժվարության պատճառով։

Պետական մակարդակում կարգավորումների դանդաղ ընթացքին զուգահեռ, Հայաստանի Web3 համայնքը պասիվ չի մնում։ Ինքնակազմակերպման հիանալի օրինակ է «Web3 Armenia» հիմնադրամի և նմանատիպ այլ նախաձեռնությունների գործունեությունը։ Այս կառույցները ոչ միայն կազմակերպում են կրթական միջոցառումներ, միտապներ և հաքաթոններ՝ բարձրացնելով ոլորտի մասին իրազեկվածությունը, այլև ակտիվորեն մշակում են օրենսդրական կարգավորման առաջարկներ։ Նրանք փորձում են կամուրջ հանդիսանալ տեխնոլոգիական ոլորտի և պետական մարմինների միջև՝ ներկայացնելով միջազգային լավագույն փորձը և տեղական էկոհամակարգի կարիքները։ Այս փորձագիտական ներուժի օգտագործումը կարող է էապես արագացնել արդյունավետ և կենսունակ կարգավորիչ դաշտի ստեղծման գործընթացը։

Կարգավորողի երկընտրանքը և միջազգային փորձը

Հայաստանի կարգավորող մարմինները կանգնած են դասական երկընտրանքի առջև՝ ինչպե՞ս գտնել ոսկե միջինը նորարարության խթանման և ռիսկերի կառավարման միջև։ Հիմնական մարտահրավերներն են՝ սպառողների պաշտպանությունը, ֆինանսական կայունության ապահովումը, AML/CFT միջազգային պարտավորությունների կատարումը և տեխնոլոգիական զարգացումներին համահունչ ճկունության պահպանումը։

Այս հարցում Հայաստանը կարող է ուսումնասիրել և հարմարեցնել այլ երկրների հաջողված մոդելները.

• ԵՄ-ի մոտեցումը (MiCA)։ Եվրամիությունը մշակել է «Կրիպտո-ակտիվների շուկաների կարգավորման» (Markets in Crypto-Assets) համապարփակ օրենսդրական փաթեթը, որը ստեղծում է միասնական, թափանցիկ կանոններ ոլորտի բոլոր մասնակիցների համար։
• «Ավազախցի» (Sandbox) մոտեցումը։ Երկրներ, ինչպիսիք են Մեծ Բրիտանիան և Սինգապուրը, օգտագործում են կարգավորիչ «ավազախցեր», որտեղ ստարտափները կարող են վերահսկվող միջավայրում փորձարկել իրենց նորարարությունները։
• Շվեյցարիայի և ԱՄԷ-ի մոդելները։ Այս երկրներն ընտրել են նորարարությունը խթանող ուղին՝ ստեղծելով հստակ իրավական դաշտ և բարենպաստ պայմաններ կրիպտո-ընկերությունների համար։

Web3-ի կարգավորումը դիտարկել միայն տեխնիկական կամ ֆինանսական տեսանկյունից՝ նշանակում է բաց թողնել ավելի մեծ՝ աշխարհաքաղաքական և տնտեսական պատկերը։ Այն դարաշրջանում, երբ տվյալները նոր նավթն են, իսկ թվային հարթակները՝ նոր տնտեսական գոտիներ, ապակենտրոնացված տեխնոլոգիաների նկատմամբ վերահսկողությունը դառնում է թվային ինքնիշխանության բաղադրիչ։ Մտածված և առաջադեմ կարգավորումներ ունենալը ոչ միայն կխթանի տեղական տնտեսությունը, այլև թույլ կտա Հայաստանին դառնալ տարածաշրջանում կանոններ թելադրող, այլ ոչ թե դրանց հետևող։ Եթե երկիրը հետ մնա կարգավորման գործընթացից, ապա ռիսկի տակ է դնում ոչ միայն տեխնոլոգիական մրցակցային առավելությունը, այլև հայտնվելու է մի իրավիճակում, որտեղ ստիպված կլինի ընդունել այլ տնտեսական բլոկների կողմից մշակված խաղի կանոնները՝ առանց սեփական շահերը հաշվի առնելու հնարավորության։

Եզրակացություն. Անորոշությունից դեպի ռազմավարական հստակություն

Իրավական «գորշ գոտին» երկարաժամկետ հեռանկարում անկայուն է։ Այն վախեցնում է լուրջ ինստիտուցիոնալ ներդրողներին, խոչընդոտում է տաղանդների ներգրավմանը և ռիսկի տակ է դնում քաղաքացիներին։

Հայաստանի համար լավագույն ռազմավարությունը կլինի ոչ թե արգելող կամ անտեսող, այլ խելացի և ճկուն կարգավորման մշակումը։ Սա պահանջում է համագործակցություն պետական մարմինների (ԿԲ, Ֆինանսների նախարարություն, ԲՏԱ նախարարություն) և մասնավոր հատվածի (Web3 համայնք, ստարտափներ, իրավաբանական և ֆինանսական փորձագետներ) միջև։

Անհրաժեշտ է՝

• Սահմանել հիմնական տերմինները և վիրտուալ ակտիվների իրավական կարգավիճակը։
• Մշակել հարկման հստակ մեխանիզմներ, որոնք կլինեն պարզ, կանխատեսելի և խթանող։
• Սահմանել AML/CFT կանոններ, որոնք կհամապատասխանեն միջազգային ստանդարտներին՝ չխոչընդոտելով նորարարությանը։
• Քննարկել «կարգավորիչ ավազախցի» ստեղծման հնարավորությունը՝ հայկական ստարտափներին աջակցելու համար։

Ճիշտ իրավական հիմքի ստեղծումը ոչ միայն կնվազեցնի ռիսկերը, այլև կարող է Հայաստանը դիրքավորել որպես տարածաշրջանային Web3 առաջատար՝ ներգրավելով ներդրումներ, տեխնոլոգիական ընկերություններ և նպաստելով երկրի տնտեսական զարգացմանը։ Ժամանակն է անորոշությունից անցում կատարել դեպի ռազմավարական հստակություն։