Հարսանիքը լեռներում․ Շուշիի ազատագրման պատմությունը

1992 թ․ գարնանը Արցախը կանգնած էր գոյության եզրին։ Ստեփանակերտը և հարակից գյուղերը անընդհատ գնդակոծվում էին Շուշիից․ այդ բարձրադիր քաղաքը դարձել էր ադրբեջանական զորքերի հիմնական հենակետը։ Խաղաղ բնակիչները զոհվում էին, տները փլվում, մարդիկ ամիսներով ապրում էին ապաստարաններում։

Այս պայմաններում հայկական կողմի ղեկավարությունը և կամավորական ջոկատները որոշեցին անցնել վճռական քայլի՝ ազատագրել Շուշին։ Օպերացիային տրվեց խորհրդանշական անուն՝ «Հարսանիքը լեռներում»։ Անվանումը մի կողմից գաղտնագրային էր, մյուս կողմից խորհրդանշում էր նոր կյանքի սկիզբը։

Նախապատրաստություն

Շուշին բնական ամրոց էր․ ժայռոտ լեռների վրա բարձրացած քաղաք, որի միջոցով Ադրբեջանը վերահսկում էր ամբողջ Ստեփանակերտը։

• Ադրբեջանական կողմում կար մոտ 2,500 զինվոր, հրթիռային համակարգեր և ծանր զինտեխնիկա։
• Հայկական ուժերը կազմում էին մոտ 1,200–1,500 մարտիկ, հիմնականում կամավորներ։ Ծանր տեխնիկա գրեթե չունեին։

Գործողության պլանը մշակվեց հայկական ռազմական ղեկավարության կողմից․

• Արկադի Տեր-Թադևոսյան (Կոմանդոս) – օպերացիայի հիմնական հրամանատարը,
• Գուրգեն Դալիբալթայան,
• Սամվել Բաբայան,
• Սեյրան Օհանյան,
• ինչպես նաև մի շարք ջոկատների հրամանատարներ։

Կոմանդոսը հետագայում հիշում էր․

«Ռազմավարական տեսանկյունից մենք պատրաստ չէինք… բայց այլ ելք չկար։ Պետք է ազատագրեինք Շուշին։»

Վազգեն Սարգսյանի դերը

Օպերացիայի անվանումը անմիջապես կապված է Վազգեն Սարգսյանի հետ։ Նա այն ժամանակ պաշտպանության պետական կոմիտեի անդամ էր և ակտիվ մասնակցում էր ռազմավարական որոշումների կայացմանը։

Արկադի Տեր-Թադևոսյանը պատմում էր․

«Ես Վազգեն Սարգսյանին խոստացել էի, որ եթե Շուշին ազատագրենք, իր հարսանիքը կանենք լեռներում։ Այդպես էլ օպերացիային տրվեց «Հարսանիքը լեռներում» անունը»։

Վազգեն Սարգսյանի խոսքերն ու ներկայությունը վճռորոշ էին․ նա զորքի համար դարձավ ոգեշնչման աղբյուր․

«Հաղթանակը ծնվում է ոչ թե զենքից, այլ կամքից։ Երբ ժողովուրդն ու բանակը մեկ են, ոչ մի ուժ չի կարող մեզ պարտադրել»։

Գործողության ընթացքը

Օպերացիան սկսվեց 1992 թ․ մայիսի 8-ի լույս 9-ի գիշերը, ժամը մոտ 02։30-ին։

• Հայկական ջոկատները միաժամանակ հարձակվեցին մի քանի ուղղություններով՝ Դաշալթից, Քարինտակից և հարավից։
• Սկսվեցին փողոցային մարտեր, տուն առ տուն մաքրման գործողություններ։
• Հակառակորդը շփոթված էր, քանի որ չէր սպասում բազմակողմանի գրոհի։

Մայիսի 9-ի առավոտյան Շուշին արդեն ազատագրված էր։

Կոմանդոսը հետագայում ասում էր․

«Երբ հայտարարեցի, որ քաղաքում թշնամի չկա, ես ուղղակի նստեցի ու քնեցի… քանի որ օրեր շարունակ չէի քնել։ Այսպես ես «քնած» մտա ազատագրված Շուշի»։

Մարդկային պատմություններ

Շուշիի ազատագրումը ոչ միայն ռազմական, այլև մարդկային պատմությունների օր էր․

• Շատերը կռվում էին, մինչ իրենց երեխաները Ստեփանակերտի ապաստարաններում էին։
• Կային մարտիկներ, ովքեր հարսանիքից առաջ թողել էին տունը ու բարձրացել ճակատ։
• Զոհվածների թվում էր Ալեքսան Հարությունյանը, որը իր ջոկատով ամենադժվար ուղղությամբ առաջացավ ու կյանքը տվեց ազատագրման օրը։
• Ստեփանակերտում մարդիկ լաց էին լինում ուրախությունից․ «Երբ ռադիոյով ասացին՝ Շուշին մերն է, մենք գրկում էինք միմյանց ու հավատում, որ փրկվել ենք»։

Զոհեր և կորուստներ

• Հայկական կողմը ունեցավ մոտ 60-70 զոհ, ավելի քան 250 վիրավոր։
• Ադրբեջանական կողմի կորուստները գնահատվում են 200-300 զոհ, մոտ 300 վիրավոր, տասնյակ գերի։
• Կորուստների հարաբերակցությունը ցույց էր տալիս, թե որքան վճռական էր հայկական կողմը և որքան արդյունավետ էր պլանը։
• 
  

Հետագա ազդեցությունը

Շուշիի ազատագրումը դարձավ Արցախյան առաջին պատերազմի շրջադարձային պահ։ Այն դադարեցրեց Ստեփանակերտի գնդակոծությունները և բացեց ճանապարհ դեպի Լաչինի միջանցք՝ Հայաստանի ու Արցախի անմիջական կապը։

Մայիսի 9-ը դարձավ եռակի տոն՝

• Հաղթանակ Հայրենական մեծ պատերազմում,
• Շուշիի ազատագրում,
• Արցախի Պաշտպանության բանակի ստեղծում։

«Հարսանիքը լեռներում» միայն կոդային անուն չէր։ Դա հավատքի, համառության և զոհաբերության խորհրդանիշ էր։ Շուշիի ազատագրումը ցույց տվեց, որ անգամ թվով ու տեխնիկայով գերազանցող ուժին կարելի է հաղթել, եթե կա միասնական կամք։

Այսօր այդ օրերը հիշում ենք ոչ միայն որպես հաղթանակ, այլև որպես մարդկային պատմություններ՝ տղաների, ովքեր իրենց կյանքով ճանապարհ բացեցին դեպի ազատություն։