Սպիտակի Երկրաշարժ (1988 թ. Դեկտեմբերի 7). Աղետի Պատմությունը և Դժվար Վերածնունդը

Սպիտակի երկրաշարժը, որը տեղի ունեցավ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին, 11:41-ին, դարձավ Հայաստանի նորագույն պատմության ամենամեծ աղետներից մեկը։ Այն ցնցեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի հյուսիսային մարզերը և ունեցավ խորը սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական հետևանքներ։

I. Երկրաբանական և Սեյսմիկ Բնութագիր

Երկրաշարժը տեղի ունեցավ Փոքր Կովկասի սեյսմիկ ակտիվ գոտում, որը գտնվում է Արաբական և Եվրասիական տեկտոնական սալերի բախման գոտում։

Երկրաշարժի պաշտոնական մագնիտուդը գնահատվում էր մոտ Mw =6.8 (մոմենտային մագնիտուդ), իսկ մակերևութային ալիքներով՝ Ms =7.0: Այս ցնցումը համապատասխանում էր բավականին մեծ էներգիայի։ Օջախի խորությունը չափազանց ցածր էր՝ մոտ 5-10 կմ, ինչը նշանակում է, որ էներգիայի մեծ մասն ազդել է անմիջապես մակերեսային կառույցների վրա։

Երկրաշարժի հետևանքով գետնի մակերեսին ձևավորվել է Սպիտակի բեկվածքը, որը գնահատվում է մոտ 35-40 կմ երկարությամբ։ Տեղաշարժը հիմնականում ուներ վերնետվածքային բնույթ, և գրանցվել են մինչև 2 մետր ուղղահայաց տեղաշարժեր։ Գրանցվել են հազարավոր հետցնցումներ, որոնցից ամենաուժեղը տեղի է ունեցել երկրաշարժից 11 րոպե անց՝ մոտ Mw =5.8 մագնիտուդով։

II. Աղետի Թվային Հետևանքներ

Աղետի գոտին ընդգրկում էր Հայաստանի տարածքի մոտ 40%-ը, որտեղ բնակվում էր մոտ մեկ միլիոն մարդ։

Մարդկային Կորուստներ

Մարդկային կորուստների պաշտոնական թվերը ցույց են տալիս աղետի ծավալը.

• Զոհվածների թիվը կազմեց մոտ 25,000 մարդ։
• Վիրավորների թիվը հասնում էր մոտ 19,000-ի։
• Հոսպիտալացվածների թիվը գերազանցում էր 15,000-ը։

Աղետի գոտու բնակչության կեսից ավելին՝ ավելի քան 514,000 մարդ, մնաց անօթևան։ Մարդկային զոհերի մեծ մասը (մոտ 17,000-20,000) բաժին էր ընկնում Լենինականին (Գյումրի), իսկ Սպիտակում զոհվեց քաղաքի բնակչության մոտ մեկ երրորդը։ Զոհերի զգալի մասը երեխաներ էին և դպրոցականներ, քանի որ աղետը տեղի ունեցավ դասաժամին։

Նյութական Ավերածություններ

Երկրաշարժի հետևանքով.

• Ավերվեց կամ վնասվեց մոտ 17 միլիոն քառակուսի մետր բնակելի տարածք, ինչը կազմում էր հանրապետության բնակֆոնդի մոտ 20%-ը։
• Աշխատանքը դադարեցրեցին կամ վնասվեցին ավելի քան 420 արդյունաբերական ձեռնարկություններ։
• Վնասվեցին կամ ամբողջությամբ փլուզվեցին 419 դպրոց և մանկապարտեզ, ինչպես նաև 210 բուժհաստատություն։
• Վնասվեց ավելի քան 250 մշակութային օբյեկտ։
• Աղետի գոտում շարքից դուրս եկավ մոտ 30 կմ երկաթուղու գիծ և մի շարք էլեկտրակայաններ։

Ընդհանուր նյութական վնասը, ըստ ԽՍՀՄ պաշտոնական տվյալների, գնահատվում էր մոտ $15 միլիարդ ԱՄՆ դոլար (1988 թ. գներով)։ Սպիտակը, Լենինականը և Կիրովականը (Վանաձոր) ամենածանր հարվածը կրած քաղաքներն էին, որոնցում ավերածությունների աստիճանը գերազանցում էր 80%-ը։

III. Աղետի Պատճառները և Շինարարական Թերությունները

Մարդկային զոհերի և ավերածությունների աննախադեպ ծավալը բացատրվում էր ոչ միայն բնական ուժով, այլև մարդածին գործոններով, մասնավորապես՝ շինարարական լուրջ խախտումներով։

1. Շինարարական Նորմերի Խախտումներ. Զանգվածաբար կիրառվող պանելային և խոշորբլոկային բնակարանաշինությունը հաճախ իրականացվում էր առանց սեյսմակայունության պահանջների պատշաճ կատարման։
2. Անորակ Նյութեր. Շատ շենքերի կառուցման ժամանակ օգտագործվել է ցածր որակի բետոնև թույլ շաղախ, ինչպես նաև խախտվել է ամրանային ցանցերի տեղադրումը։
3. Շենքերի Փլուզման Տիպը. Այսպես կոչված «4-րդ սերիայի» բնակելի շենքերը, հատկապես Լենինականում, փլուզվեցին «բլիթի» սկզբունքով (pancake collapse), երբ հարկերը կամարների պես իրար վրա էին նստում, ինչը փրկվելու գրեթե ոչ մի հնարավորություն չէր թողնում։

IV. Միջազգային Արձագանք և Վերականգնում

Սպիտակի երկրաշարժը միջազգային համագործակցության աննախադեպ դրսևորում էր, քանի որ ԽՍՀՄ-ը պատմության մեջ առաջին անգամ պաշտոնապես արտասահմանյան օգնությունխնդրեց և ընդունեց։

• Օգնություն: Աշխարհի 113 պետություն և տասնյակ միջազգային կազմակերպություններ օգնություն ցուցաբերեցին, ներառյալ մոտ 2000 փրկարարներ տարբեր երկրներից։
• Ֆինանսական և Նյութական Օգնություն: Հատկացվեցին միլիարդավոր դոլարների չափով օգնություններ, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ սնունդ, դեղորայք և շինանյութ։
• Վերականգնման Դժվարություններ: Չնայած հսկայական օգնությանը, ԽՍՀՄ փլուզումը (1991 թ.), Ղարաբաղյան հակամարտությունը և տնտեսական ճգնաժամը զգալիորեն դանդաղեցրին վերականգնողական աշխատանքները։ Շատ բնակիչներ տարիներ շարունակ ստիպված էին ապրել ժամանակավոր տնակներում («տնակային ավաններ»), հատկապես Գյումրիում։ Այս խնդիրը հիմնականում լուծվեց միայն 2010-ականների կեսերին։

V. Ժառանգություն

Սպիտակի երկրաշարժը ցուցադրեց համահայկական և միջազգային համերաշխության ուժը։ Այն դարձավ նաև լուրջ դաս սեյսմակայունության ոլորտում, ինչի արդյունքում Հայաստանում խստացվեցին շինարարական նորմերը։

Այս աղետի հետևանքները մինչ օրս զգացվում են, սակայն այն մնում է հայ ժողովրդի տոկունության և վերածննդի խորհրդանիշ։ Ամեն տարի դեկտեմբերի 7-ին Հայաստանում նշվում է որպես Երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օր։

Թեև երկրաշարժը կոչվում է Սպիտակի, ամենամեծ մարդկային զոհերը և նյութական ավերածությունները կենտրոնացած էին Լենինականում (ներկայիս Գյումրի)։ Քաղաքը, որը Հայաստանի երկրորդ ամենամեծ բնակավայրն էր, գտնվում էր էպիկենտրոնից ընդամենը մոտ 40 կմ հեռավորության վրա և գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվեց։

I. Լենինականի Ողբերգական Թվերը

Լենինականը դարձավ աղետի գլխավոր զոհը՝ հաշվի առնելով նրա բնակչության խտությունը և շինարարության առանձնահատկությունները։

• Մարդկային Կորուստներ: Լենինականում զոհերի թիվը կազմեց պաշտոնական 25,000 զոհերիմեծ մասը՝ մոտ 17,000-ից մինչև 20,000 մարդ։ Քաղաքը կորցրեց իր բնակչության մոտ 10%-ը մեկ րոպեի ընթացքում։ Զոհերի այս աննախադեպ թիվը հատկապես բարձր էր բազմահարկ պանելային շենքերում բնակվողների շրջանում։
• Ավերված Բնակֆոնդ: Քաղաքի բնակելի ֆոնդի մոտ 80%-ը կամ ամբողջությամբ փլուզվեց, կամ դարձավ անօգտագործելի։ Ավերածությունների ընդհանուր մակերեսը կազմում էր մոտ 10 միլիոն քառակուսի մետր։
• Ենթակառուցվածքներ: Գործարաններն ու արդյունաբերական ձեռնարկությունները (որոնք կազմում էին Հայաստանի տնտեսության կարևոր մասը) դուրս եկան շարքից։ Մասնավորապես, քաղաքում գրեթե ամբողջությամբ փլուզվեցին բոլոր դպրոցական շենքերըև մեծությամբ ամենամեծ հիվանդանոցները, ինչը խիստ բարդացրեց փրկարարական աշխատանքները և վիրավորներին օգնություն ցուցաբերելը։

II. Շինարարական Ողբերգություն

Լենինականում ավերածությունների ծավալի հիմնական պատճառը ոչ միայն ցնցումների ուժն էր, այլև 1960-70-ականներին կառուցված պանելային և խոշորբլոկային բնակելի շենքերի ցածր սեյսմակայունությունը։

• Պանելային Շենքեր: Մի քանի տիպի պանելային շենքեր, որոնք կառուցվել էին արագ և էժան եղանակով, պարզապես չկարողացան դիմակայել ուժեղ հորիզոնական և ուղղահայաց ցնցումներին։
• Անորակություն: Հետաքննությունները պարզեցին, որ շինարարության ընթացքում լայնորեն կիրառվել են ցածր մակնիշի բետոն և թույլ ամրանային կապեր։ Շատ դեպքերում սեյսմիկ գոտիներում պարտադիր ամրակցումները կամ բացակայում էին, կամ կատարվել էին անփույթ։
• «Բլիթի» Փլուզում: Շատ բազմահարկեր փլուզվեցին այսպես կոչված «բլիթի» (pancake collapse)սկզբունքով, երբ սյուները և կրող պատերը չդիմացան, և հարկերը նստեցին իրար վրա։ Սա թույլ չտվեց, որ փրկարարները ժամանակին հասնեն մարդկանց, և դուրս բերվածների թիվը մնաց ցածր՝ համեմատած զոհերի թվի հետ։

III. Երկարատև Վերականգնման Դարաշրջանը

Լենինականի վերականգնումը դարձավ Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո երկրի առջև ծառացած ամենակարևոր և ամենադժվար մարտահրավերներից մեկը։

1. Խորհրդային Փուլ (1988–1991 թթ.)

Սկզբնական շրջանում ԽՍՀՄ կառավարությունը հայտարարեց, որ քաղաքը կվերականգնվի 5 տարվա ընթացքում։ Մեծ միջոցներ հատկացվեցին, և շինարարական աշխատանքներ սկսվեցին, ներառելով մոտ 30,000 բնակարանների կառուցում։

• Համախմբում: ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետություններն ու քաղաքները ստանձնեցին Լենինականի թաղամասերի և առանձին օբյեկտների վերակառուցման պատասխանատվությունը։
• Դադար: Այս աշխատանքները կտրուկ դադարեցին 1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ փլուզման և Հայաստանում սկսված տնտեսական, էներգետիկ և Ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված ճգնաժամի պատճառով։ Շատ կիսակառույց շենքեր մնացին լքված։

2. Անկախ Հայաստանի Փուլ (1991–2010-ականներ)

Հայաստանի կառավարությունը ստանձնեց վերականգնման անավարտ ծանր բեռը՝ միաժամանակ բախվելով շրջափակման և տնտեսական աղետի։

• Տնակային Ավաններ: Անօթևան մնացած տասնյակ հազարավոր գյումրեցիներ ստիպված էին տեղափոխվել ժամանակավոր կացարաններ՝ «տնակներ» կամ «դոմիկներ»։ Այս ցինկապատ, ցրտաշունչ կացարանները քաղաքի տեսքի անբաժանելի մասը դարձան ավելի քան երկու տասնամյակ։
• Բնակարանային Խնդիր: Բնակարանային ապահովման ծրագրերը դանդաղ էին ընթանում ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով։ 2000-ականների սկզբին դեռևս մնում էր մոտ 5,000 ընտանիք, որոնք ապրում էին տնակներում։

3. Վերջնական Ծրագրեր (2008–2018 թթ.)

2008 թվականին Հայաստանի կառավարությունը սկսեց բնակարանային ապահովման պետական մեծ ծրագիր։

• Ֆինանսավորում: Զգալի միջոցներ հատկացվեցին, ինչը հնարավորություն տվեց արագացնել բազմահարկ շենքերի կառուցումը և բնակարանների բաշխումը։
• Ավարտուն Փուլ: Չնայած առանձին դեպքերում խնդիրները մնում էին, պաշտոնապես հայտարարվեց, որ 2018 թվականի դրությամբ (երկրաշարժի 30-ամյակին) աղետի գոտում բնակարանային հիմնական խնդիրը լուծված է։ Մոտ 10,000 ընտանիք ստացավ մշտական բնակարան։

Գյումրին, որը պատմականորեն եղել է արվեստի, արհեստի և ուրույն մշակույթի կենտրոն, աստիճանաբար վերագտնում է իր տեսքը և նոր զարգացման թափ է հավաքում՝ լինելով հայ ժողովրդի դիմակայության և վերածննդի խորհրդանիշ։