Սևրի պայմանագիր. Կայսրության մոխիրներից ծնված հույսը, չիրականացված պետականությունը և նրա անմար ժառանգությունը

Այդ օրը Փարիզի Սևր արվարձանի հախճապակու հանրահայտ գործարանի ցուցասրահում ստորագրվեց մի պայմանագիր, որը պետք է վերջակետ դներ Առաջին համաշխարհային պատերազմին Մերձավոր Արևելքում և իրավականորեն ձևակերպեր Օսմանյան կայսրության տրոհումը։ Հայերի համար, սակայն, դա ավելին էր, քան պարզապես միջազգային փաստաթուղթ. դա Հայոց ցեղասպանության սարսափներից հետո արդարության վերականգնման, միացյալ ու անկախ հայրենիքի ստեղծման իրավական հիմնաքարն էր։ Սևրի պայմանագիրը դարձավ «Վիլսոնյան Հայաստանի» ծննդյան վկայականը՝ մի պետության, որը, թեև այդպես էլ ամբողջությամբ կյանքի չկոչվեց, մինչ օրս շարունակում է մնալ հայ ժողովրդի իրավունքների և ազգային ձգտումների վկայությունը։

Ճանապարհ դեպի Սևր. դիվանագիտական պայքար և մեծ տերությունների խոստումներ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը նշանավորվեց կայսրությունների փլուզմամբ և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի հռչակմամբ, որի գլխավոր ջատագովն էր ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը։ Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանության փաստը և պատերազմում հայ ժողովրդի ներդրումը (հայկական կամավորական շարժում, Արևելյան լեգեոն) Անտանտի երկրների համար բարոյական և քաղաքական պարտավորություններ էին ստեղծել։ Փարիզի խաղաղության վեհաժողովում (1919-1920) հայկական շահերը ներկայացնում էին երկու պատվիրակություններ՝ Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորած Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատվիրակությունը և արևմտահայության շահերը ներկայացնող Ազգային պատվիրակությունը՝ Պողոս Նուբար Փաշայի ղեկավարությամբ։

Այս երկու պատվիրակությունները, միավորվելով որպես «Հայաստանի միացյալ պատվիրակություն», վեհաժողովին ներկայացրին Հայկական հարցի լուծման իրենց տեսլականը՝ պահանջելով ստեղծել միացյալ և անկախ հայկական պետություն, որը պետք է ընդգրկեր Հայաստանի Հանրապետության տարածքը, Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգները (Վան, Բիթլիս, Էրզրում, Խարբերդ, Դիարբեքիր, Սեբաստիա) և Կիլիկիան։

Երկարատև ու բարդ բանակցությունների, խորհրդատվությունների և մեծ տերությունների միջև առկա շահերի բախման արդյունքում ձևավորվեց այն փաստաթուղթը, որը ստացավ Սևրի պայմանագիր անվանումը։ Այն ճանաչում էր հայերի, քրդերի և արաբների ինքնորոշման իրավունքը՝ փաստացի վերջ դնելով թուրքական դարավոր տիրապետությանը տարածաշրջանում։

Սևրի պայմանագիրը և Հայաստանը. իրավական հիմքեր

Պայմանագրի 88-93-րդ հոդվածները ուղղակիորեն վերաբերում էին Հայաստանին՝ սահմանելով նրա միջազգային-իրավական կարգավիճակը և ապագա սահմանների որոշման մեխանիզմը։

• Հոդված 88: «Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը, ինչպես դա արդեն արել են դաշնակից տերությունները, որպես ազատ և անկախ պետություն»։ Այս հոդվածը վճռորոշ նշանակություն ուներ, քանի որ պարտված Թուրքիան իրավականորեն հաստատում էր Հայաստանի անկախությունը։
• Հոդված 89: Սա, թերևս, ամենահայտնի և կարևոր դրույթն էր։ Թուրքիան և Հայաստանը համաձայնում էին Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներում իրենց միջև սահմանազատումը թողնել ԱՄՆ նախագահի իրավարար որոշմանը։ Նախագահ Վիլսոնը պետք է որոշեր ոչ միայն սահմանագիծը, այլև ապահովեր Հայաստանի համար ելք դեպի Սև ծով (Տրապիզոն նավահանգստով)։
• Հոդված 90: Թուրքիան պարտավորվում էր հրաժարվել իր բոլոր իրավունքներից այն տարածքների նկատմամբ, որոնք կհատկացվեին Հայաստանին։
• Հոդված 92: Կարգավորում էր Հայաստանի սահմանները հարևան Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ, որոնք պետք է որոշվեին շահագրգիռ կողմերի միջև բանակցությունների միջոցով։

1920 թվականի նոյեմբերի 22-ին նախագահ Վուդրո Վիլսոնը ներկայացրեց իր իրավարար վճիռը, որը կցվում էր Սևրի պայմանագրին։ Այդ վճռով Հայաստանին էր անցնում շուրջ 90,000 քառ. կմ տարածք Արևմտյան Հայաստանից՝ ներառյալ Վանի և Բիթլիսի նահանգների մեծ մասը, Էրզրումի գրեթե երկու երրորդը և Տրապիզոնի արևելյան հատվածը՝ Տրապիզոն նավահանգստով։ Այս տարածքը, միանալով արդեն գոյություն ունեցող Հայաստանի Հանրապետությանը (շուրջ 70,000 քառ. կմ), կկազմեր ավելի քան 160,000 քառ. կմ մակերեսով «Վիլսոնյան Հայաստան» պետությունը։

Ինչո՞ւ պայմանագիրը չիրականացվեց. աշխարհաքաղաքական շահերի բախումը

Սևրի պայմանագիրը, չնայած ստորագրմանը (այդ թվում՝ օսմանյան սուլթանի կառավարության կողմից), այդպես էլ չվավերացվեց և չկիրառվեց։ Դրա պատճառները բազմաշերտ էին.

1. Քեմալական շարժման վերելքը: Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի գլխավորած թուրքական ազգայնական շարժումը Անկարայում ստեղծեց այլընտրանքային կառավարություն (Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով) և մերժեց Սևրի պայմանագիրը՝ այն համարելով ազգային նվաստացում։ Քեմալականները զենքի ուժով սկսեցին պայքարել պայմանագրի կենսագործման դեմ։
2. Դաշնակիցների շահերի տարբերությունը: Մեծ տերությունները (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա) չունեին միասնական քաղաքականություն և պատրաստակամություն՝ ռազմական ուժ կիրառելու Թուրքիայի դեմ։ Նրանք ավելի շատ զբաղված էին իրենց ազդեցության գոտիների բաժանմամբ, և շուտով սկսեցին առանձին-առանձին գործարքների մեջ մտնել քեմալականների հետ։
3. Խորհրդային Ռուսաստանի դերը: Բոլշևիկյան Ռուսաստանը, ելնելով իր հակաանտանտյան դիրքորոշումից, քեմալական Թուրքիային դիտարկում էր որպես ռազմավարական դաշնակից։ Մոսկվան զգալի ֆինանսական և ռազմական օգնություն տրամադրեց Անկարային՝ ամրապնդելով նրա դիրքերը ինչպես դաշնակիցների, այնպես էլ Հայաստանի դեմ։
4. Հայ-թուրքական պատերազմ (1920): Օգտվելով միջազգային բարենպաստ իրավիճակից՝ 1920թ. սեպտեմբերին քեմալական զորքերը հարձակվեցին Հայաստանի Հանրապետության վրա։ Պատերազմում ծանր պարտություն կրած և դաշնակիցներից լքված Հայաստանը ստիպված եղավ դեկտեմբերի 2-ին ստորագրել Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որով հրաժարվում էր Սևրի պայմանագրից և իր տարածքային պահանջներից։

Այս իրադարձությունների արդյունքում Սևրի պայմանագիրը փոխարինվեց 1923 թվականի Լոզանի պայմանագրով, որտեղ Հայկական հարցը և «Վիլսոնյան Հայաստանի» ստեղծման գաղափարը բացակայում էին։ Լոզանը իրավականորեն ամրագրեց ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության սահմանները՝ հայ ժողովրդին թողնելով իր պատմական հայրենիքի մի փոքրիկ հատվածի վրա։

Սևրի պայմանագրի դերը և նշանակությունն այսօր

Չնայած Սևրի պայմանագիրը երբեք չի կիրառվել, նրա նշանակությունը հայ իրավական և քաղաքական մտքի համար անուրանալի է։

1. Իրավական նախադեպ։ Սևրի պայմանագիրը մնում է միակ միջազգային, բազմակողմ իրավական փաստաթուղթը, որտեղ Թուրքիան ճանաչել է Հայաստանի անկախությունը և համաձայնել հայ-թուրքական սահմանի որոշումը թողնել երրորդ կողմի՝ ԱՄՆ նախագահի իրավարարությանը։ Վիլսոնի իրավարար վճիռը, լինելով իրավական ուժ ունեցող որոշում, շատ իրավագետների կողմից դիտարկվում է որպես մինչ օրս ուժի մեջ գտնվող փաստաթուղթ, քանի որ այն երբեք չի չեղարկվել այլ իրավարար վճռով։
2. Արդարության վերականգնման խորհրդանիշ։ Պայմանագիրը Ցեղասպանությունից հետո միջազգային հանրության կողմից հայ ժողովրդի կրած վնասների հատուցման և արդարության վերականգնման փորձ էր։ Այն ճանաչում էր հայերի բնիկ լինելը իրենց պատմական հայրենիքում և նրանց ինքնորոշվելու անքակտելի իրավունքը։
3. Քաղաքական և գաղափարական հիմք։ Հայ դատի պայքարում Սևրի պայմանագիրը և Վիլսոնի իրավարար վճիռը շարունակում են մնալ տարածքային պահանջների և պատմական արդարության վերականգնման իրավական և քաղաքական հիմնավորումներից մեկը։ Այն հիշեցում է այն մասին, թե ինչ էին խոստացել մեծ տերությունները հայ ժողովրդին, և ինչպես այդ խոստումները դրժվեցին աշխարհաքաղաքական շահերի պատճառով։
4. Ազգային ինքնության մաս։ «Սևրի երազանքը» դարձել է հայոց ազգային ինքնության և հավաքական հիշողության անբաժանելի մասը։ Այն խորհրդանշում է կորսված հայրենիքը և միացյալ պետություն ունենալու անմար ձգտումը։

Ամփոփելով, Սևրի պայմանագիրը պատմության գրկում մնաց որպես միջազգային իրավունքի և դիվանագիտության ամենացայտուն, բայց և ամենաողբերգական դրվագներից մեկը հայ ժողովրդի համար։ Լինելով իրավական հաղթանակի գագաթնակետ՝ այն շատ արագ վերածվեց դրժված խոստումների և կորսված հնարավորությունների խորհրդանիշի։

Սակայն, որպես իրավական և բարոյական փաստարկ, այն շարունակում է ապրել՝ սնուցելով հայ ժողովրդի արդարության և իր իրավունքների վերականգնման հավատը։