Տիգրան Մեծի դաշնակցային քաղաքականությունը․ դիվանագիտական խաղեր Հռոմի և Պարթևստանի միջև

Տիգրան Բ Մեծը (Ք․ա․ 95–55 թթ.) համարվում է հայոց պատմության ամենափառավոր արքաներից մեկը։ Նրա տերությունը ձգվում էր Միջերկրականից մինչև Կասպից ծով և ներառում էր տասնյակ ժողովուրդներ։ Սակայն այդ տարածքների պահպանման և ազդեցության հիմնական գաղտնիքը միայն պատերազմները չէին։ Տիգրանն աչքի էր ընկնում դիվանագիտական ճկունությամբ՝ փորձելով հավասարակշռել Հռոմի և Պարթևստանի միջև հարաբերությունները, միաժամանակ դաշինքներ կնքելով փոքր թագավորությունների հետ։

Պատմական ֆոն

Ք․ա․ II–I դարերում Մերձավոր Արևելքն ապրում էր մեծ տեկտոնիկ փոփոխություններ։ Սելևկյանների թագավորությունը թուլանում էր, Պարթևստանը աճում էր, իսկ Հռոմը շարժվում դեպի արևելք։ Հայաստանը գտնվում էր այս մրցակցության սրտում։ Հայոց թագավորի յուրաքանչյուր քայլ որոշիչ էր ոչ միայն երկրի, այլև ամբողջ տարածաշրջանի համար։

Առաջին դիվանագիտական քայլերը

Տիգրանի գահակալության սկզբում Հայաստանը կախյալ էր Պարթևստանից․ Տիգրանը նույնիսկ պատանդ էր եղել այնտեղ։ Սակայն հետագայում, ամրապնդվելով ներսից, նա դադարեցրեց կախվածությունը և սկսեց ձևավորել անկախ քաղաքականություն։ Սա հնարավոր դարձավ ոչ թե միայն ռազմական հաջողություններով, այլև խելացի դիվանագիտական մանևրներով։

Հռոմի հետ հարաբերությունները

Հռոմը այդ շրջանում ուժեղացնում էր իր դիրքերը Փոքր Ասիայում։ Տիգրանը սկզբում խուսափեց բաց պատերազմից։ Նա ընդունեց Հռոմի դաշնակցի կարգավիճակ և նույնիսկ օգնեց Սենատին Կապադովկիայի հարցում։ Սակայն շուտով դաշնակցային հարաբերությունները փոխվեցին մրցակցության․ Հռոմի զորավար Լուկուլլոսը և հետո Պոմպեոսը արշավեցին Արևելք՝ կրճատելով Տիգրանի տերության սահմանները։

Սիրիայի և Սելևկյանների հետ դաշինքը

Տիգրանը ամուսնացավ Սելևկյան արքայադուստր Կլեոպատրայի հետ, ինչը նրան դարձրեց Սիրիայի գահի ժառանգորդ։ Ք․ա․ 83 թ․ նա գրավեց Սիրիան ու դարձավ «Արևելքի տիրակալ»։ Սա ոչ միայն ռազմական, այլև դիվանագիտական հաղթանակ էր․ Տիգրանը հանդես եկավ որպես Սելևկյանների իրավահաջորդ՝ ստանալով լեգիտիմություն հելլենիստական աշխարհում։

Պարթևստանի հետ խաղերը

Պարթևստանը, որը Տիգրանի երիտասարդության տարիներին տիրապետում էր Հայաստանին, հետագայում ստիպված եղավ ընդունել նրա գերակայությունը։ Տիգրանը ստացավ «Արքայից արքա» տիտղոսը՝ ինչը խորհրդանշում էր նրա գերիշխանությունը։ Սակայն նա խուսափեց բաց ճակատամարտից․ պարթև արքաների հետ հաճախ կնքում էր ժամանակավոր խաղաղության պայմանագրեր։ Տիգրանը հմտորեն օգտագործում էր նրանց ներքին dynastic կռիվները՝ իր դիրքերը ամրապնդելու համար։

Դաշնակցություններ Փոքր Ասիայում

Տիգրանի հաջողության հիմքերից մեկն էր փոքր թագավորությունների հետ դաշնակցությունը։ Կապադովկիան, Կոմմագենեն, Ատրպատականը և Իբերիան որոշ ժամանակ համարվում էին նրա դաշնակիցներ կամ վասալներ։ Դրանով նա վերահսկում էր առևտրային ուղիները և Մետաքսի ճանապարհի մի մասը։

Միհրդատի հետ դաշինքը

Ամենախոշոր դիվանագիտական խաղերից մեկը Տիգրանի և Պոնտոսի Միհրդատ VI-ի դաշինքն էր։ Նրանք միասին փորձեցին ստեղծել հակահռոմեական ճակատ՝ ներառելով Փոքր Ասիայի թագավորություններն ու հելլենիստական քաղաքները։ Սկզբնական հաջողությունները տպավորիչ էին, բայց Հռոմը, օգտագործելով ներքին հակասությունները, փլուզեց դաշինքը։

Տիգրանակերտը որպես դիվանագիտական կենտրոն

Տիգրանն իր նոր մայրաքաղաք Տիգրանակերտը դարձրեց ոչ միայն ռազմական, այլև դիվանագիտական բեմ։ Այստեղ ընդունվում էին դեսպաններ Հռոմից, Պարթևստանից և այլ պետություններից։ Քաղաքը խորհրդանշում էր Հայաստանի՝ որպես տարածաշրջանային գերտերություն, նոր կարգավիճակը։

Դիվանագիտական պարտություններ և փրկություն

Հռոմեական զորքերը (Լուկուլլոս, ապա Պոմպեոս) պարտության մատնեցին Տիգրանին։ Սակայն նա չկորցրեց գահը․ Պոմպեոսի հետ բանակցությունների արդյունքում Հայաստանը պահպանեց անկախությունը՝ դառնալով Հռոմի դաշնակից։ Սա ևս մեկ անգամ ապացուցեց Տիգրանի դիվանագիտական ճկունությունը․ նա գիտեր, որ երբեմն պետք է զիջել՝ մեծը փրկելու համար։

Ժառանգություն

Տիգրան Մեծի դաշնակցային քաղաքականությունը ցույց տվեց, որ Հայաստանը կարող էր հավասար մրցակից լինել Հռոմին ու Պարթևստանին։ Նրա արտաքին քաղաքականության շնորհիվ Հայաստանը շուրջ կես դար եղել է միջազգային հարաբերությունների առանցքում։ Նույնիսկ պարտությունից հետո Տիգրանին հաջողվեց պահպանել պետությունը։ Սա նրա ամենամեծ հաղթանակն էր՝ ավելի կարևոր, քան տարածքները։