Անհետացող լեզուների գաղտնիքները՝ աշխարհի ամենահազվագյուտ լեզուները և ինչո՞ւ են դրանք կարևոր

Լեզուն՝ որպես մշակույթի և պատմության արտացոլում

Յուրաքանչյուր լեզու պահպանում է իր ժողովրդի պատմությունը՝ բանավոր ավանդույթների, առասպելների, երգերի և պատմությունների միջոցով։ Օրինակ, Պապուա Նոր Գվինեայի կուսունգի լեզուն (Kusung), որով խոսում են ընդամենը մի քանի հարյուր մարդ, ունի բարդ բառապաշար՝ բնության և կենդանիների մասին, որոնք անծանոթ են ժամանակակից գիտությանը։ Այս լեզվի մահը կնշանակի ոչ միայն բառերի, այլև դարավոր գիտելիքի և ժառանգության կորուստ։

Լեզուները հաճախ արտացոլում են տվյալ մշակույթի արժեքները և փիլիսոփայությունը։ Օրինակ՝ սենեկա (Seneca) լեզուն, որով խոսում են հյուսիսամերիկյան բնիկները, չունի բառեր, որոնք նշանակում են «ես ունեմ», քանի որ նրանց մշակույթում ավանդաբար սեփականության զգացումը թույլ է արտահայտված։ Դրա փոխարեն նրանք օգտագործում են «այն ինձ մոտ է» կառուցվածքը։

Լեզվի ազդեցությունը մեր ուղեղի վրա

Լեզվաբանները պարզել են, որ տարբեր լեզուներով խոսող մարդիկ կարող են աշխարհը տարբեր կերպ ընկալել։ Օրինակ՝ ավստրալիական բնիկների գուուգու յիմիթիր լեզուն (Guugu Yimithirr)չունի «աջ» և «ձախ» հասկացություններ։ Դրա փոխարեն օգտագործվում են կողմնորոշման բառեր՝ «հյուսիս», «հարավ» և այլն։ Այս լեզվով խոսողները միշտ ճշգրիտ իմանում են իրենց դիրքը տարածության մեջ, ինչը զարմանալի է ժամանակակից մարդու համար։ Սա ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող է լեզուն ձևավորել մեր ճանաչողական հնարավորությունները։

Լեզուն՝ որպես կենսաբանական և բուսաբանական գիտելիքների գաղտնիքների պահապան

Հազվագյուտ լեզուների կորուստը նշանակում է նաև կենսաբանական և բուսաբանական եզակի գիտելիքի կորուստ։ Ամազոնիայի անտառներում կամ Հյուսիսային ցուրտ տունդրաներում ապրող ցեղերը ստեղծել են իրենց լեզուները՝ հիմնվելով իրենց շրջապատի մանրամասն ուսումնասիրության վրա։ Օրինակ՝ որոշ բնիկ լեզուներում կան տասնյակ տարբեր բառեր՝ նույն տեսակի բույսի տարբեր մասերը կամ տարբեր փուլերը նկարագրելու համար, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող է ունենալ իր բուժիչ կամ այլ հատկությունները։ Այս գիտելիքը կարող է անգնահատելի լինել դեղագործական ընկերությունների համար, բայց այն հաճախ գոյություն ունի միայն բանավոր և մեռնում է լեզվի հետ միասին։

Լեզվի վերածննդի հնարավորությունները

Չնայած մութ կանխատեսումներին, լեզվի վերածննդի հաջողված օրինակներ ևս կան։ Ժամանակակից եբրայերենը հազարավոր տարիներ մեռած լեզու էր, որը վերածնվեց 20-րդ դարում և այժմ հանդիսանում է պետական լեզու։ Նմանատիպ ջանքեր են գործադրվում նաև կոռնուոլերենի (Cornish) և մանքսերենի (Manx) համար, որոնք գրեթե անհետացել էին Մեծ Բրիտանիայում։ Այս օրինակները ցույց են տալիս, որ լեզվի մահը անխուսափելի չէ, եթե կան ակտիվ ջանքեր՝ այն պահպանելու և փոխանցելու հաջորդ սերունդներին։

Ամենահազվագյուտ լեզուների ցուցակից

• Այնու (Ainu). Հյուսիսային Ճապոնիայում տարածված այս լեզուն գործնականում մահացած է, քանի որ մնացել է միայն մեկ խոսող։ Այն կապ չունի ճապոնական լեզվի հետ և կրում է իր յուրահատուկ մշակույթը և հավատալիքները։
• Կաիքսան (Kaixan). Բոտսվանայում տարածված այս լեզուն ունի եզակի սեղմման հնչյուններ, որոնք գրեթե անհնար է արտաբերել այլ լեզուներով։ Այն սերտորեն կապված է տարածաշրջանի բնապահպանական գիտելիքների հետ։
• Չուլաիմ (Chulym). Սիբիրում տարածված այս թյուրքական լեզուն ունի ընդամենը մի քանի խոսող։ Լեզվի կորուստը կնշանակի եզակի մշակույթի, բանահյուսության և բնության հետ ներդաշնակ ապրելու մասին գիտելիքների կորուստ։

Ինչպե՞ս են փրկում լեզուները

Այս ճգնաժամին դիմակայելու համար գիտնականները և ակտիվիստները ձեռնարկում են հետևյալ քայլերը.

1. Թվայնացում և արձանագրում. Լեզվի մահացող կրողներից հարցազրույցներ են վերցնում, ձայնագրում են նրանց խոսքը և թվային պահեստներ են ստեղծում։
2. Կրթական ծրագրեր. Աշխատում են բնիկ ժողովուրդների հետ՝ դպրոցներում և համայնքներում դասավանդելու և լեզուն փոխանցելու հաջորդ սերնդին։
3. Տեխնոլոգիական լուծումներ. Ստեղծում են բառարաններ, հավելվածներ և օնլայն հարթակներ, որոնք հասանելի են դարձնում լեզուն ավելի լայն լսարանի համար։

Այս լեզուների պահպանումը կարևոր է ոչ միայն նրանց կրողների համար, այլև ողջ մարդկության համար։ Դրանք մեր ընդհանուր մշակութային ժառանգության մասն են կազմում՝ պահպանելով աշխարհի բազմազանությունը և գեղեցկությունը։ Յուրաքանչյուր լեզու մի եզակի տիեզերք է, որի մահը անդառնալի կորուստ է բոլորիս համար։