Մուսալեռցիների հերոսական էջը․ գաղթ, դիմադրություն և պատմական ժառանգություն

Նախապատմություն

1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Օսմանյան կայսրության իշխանությունները ծրագրային կերպով իրականացրեցին հայերի զանգվածային տեղահանություններ ու կոտորածներ։ Հատկապես Կիլիկիայի և Անատոլիայի շրջաններում ապրող հայերը կանգնեցին կյանքի ու մահվան սահմանագծին։ Այդ մութ օրերին էր, որ Հաթայի շրջանի յոթ հայկական գյուղերի բնակիչները որոշեցին չհնազանդվել և դիմադրություն կազմակերպեցին։ Նրանց ընդհանուր բնակչությունը մոտ 4-5 հազար էր։

Վերելքը դեպի Մուսա լեռ

1915 թվականի հուլիսի վերջին՝ ի պատասխան օսմանյան իշխանությունների կողմից պարտադրված գաղթի հրամանագրին, մուսալեռցիները որոշեցին չհեռանալ իրենց օջախներից։ Նրանք հավաքվեցին ու բարձրացան Մուսա լեռան գագաթները։ Նրանց գլխավոր նպատակը պարզ էր՝ դիմակայել հնարավորինս երկար և փրկել իրենց կյանքը։

Վերելքն ինքնին եղավ ծանր․ տարեցներ, կանայք, երեխաներ, կարճ ժամանակում ստիպված էին լեռ բարձրանալ՝ իրենց հետ տանելով սնունդ, գյուղական անասուններ և ամեն ինչ, որ կարող էին վերցնել։ Ճանապարհին նրանք ոչ միայն ֆիզիկական, այլև հոգեբանական մեծ փորձությունների միջով անցան։ Սակայն այդ քայլը դարձավ նրանց փրկության սկիզբը։

Հերոսական դիմադրությունը

Օսմանյան զորքերը պաշարեցին լեռը՝ փորձելով կոտրել հայերի դիմադրությունը։ Սակայն մուսալեռցիները՝ կազմակերպված խմբերով, կարողացան շուրջ 53 օր դիմադրել։ Չնայած սակավ զենքին և սննդի պակասին, նրանք մղեցին կոշտ մարտեր։

Ամենակարևոր գործոնը համայնքի միասնականությունն էր․ տղամարդիկ կռվում էին, կանայք պատրաստում ու տանում էին սնունդ, երեխաները՝ որպես թիկունքային ուժ, օգնում էին թաքցնել և պահել կարիքավորներին։ Հատկանշական է, որ անգամ հիվանդներն ու ծերերը գտնում էին իրենց մասնակցության ձևը՝ հյուսելով փամփուշտների պատյաններ, պատրաստելով դեղաբույսեր կամ խնամելով վիրավորներին։

Ասում են, որ լեռան գագաթներին կրակվող հրացանի ձայնը այնքան հաճախակի էր, որ Միջերկրական ծովի այն կողմում նավաստիները կարող էին լսել այդ արձագանքը։

Հույսի ազդանշանը

Կռվի ամենաբարդ օրերին, երբ արդեն սնունդն ու զինամթերքը սպառվում էին, մուսալեռցիները ձեռնարկեցին համարձակ քայլ։ Նրանք մեծ կտորների վրա գրեցին․ «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են։ Օգնեցեք» և կախեցին դրանք լեռան լանջերին՝ հույս ունենալով, որ որևէ նավ կհասկանա ազդանշանը։

Հրաշալիորեն, նրանց տեսան Միջերկրական ծովում գործող ֆրանսիական ռազմածովային ուժերի նավաստիները։ 1915 թվականի սեպտեմբերին ֆրանսիացիները մոտեցան ափին և գաղթականներին տեղափոխեցին իրենց նավերով դեպի Պորտ Սաիդ՝ Եգիպտոսում։

Այդ կերպ մուսալեռցիների շուրջ 4,000 հոգանոց համայնքը փրկվեց մահից։ Սա եղավ եզակի դեպքերից մեկը, երբ ցեղասպանության ընթացքում հայկական համայնքը կազմակերպված դիմադրությամբ ու արտաքին օգնությամբ կարողացավ ողջ մնալ։

Մուսալեռցիների հետագա ճակատագիրը

• Պատերազմից հետո նրանց մի մասը վերադարձավ հայրենի գյուղեր, բայց 1939-ին, երբ Հաթայի սանդղակը անցավ Թուրքիային, նրանք ստիպված եղան երկրորդ անգամ լքել իրենց հայրենիքը։
• Բազմաթիվ մուսալեռցիներ բնակություն հաստատեցին Սիրիայի Անջարում՝ հիմնելով նոր գյուղաքաղաք, որը մինչ օրս կոչվում է «Մուսա լեռցիների Անջար»։
• Մյուսները տեղափոխվեցին Լիբանան, Եվրոպա և ԱՄՆ։

Անջարի պատմությունը նույնպես յուրահատուկ է․ կարճ ժամանակում մուսալեռցիները այնտեղ ստեղծեցին կրթական ու մշակութային կենտրոններ, եկեղեցի, դպրոցներ և գյուղատնտեսական արտադրություն։ Անջարը դարձավ փոքրիկ «կենդանի հուշարձան»՝ հիշեցնելով Մուսա լեռան փրկության մասին։

Մշակութային և հոգեբանական ժառանգություն

Մուսա լեռան հերոսամարտը դարձավ հայ ժողովրդի դիմադրության և գոյապայքարի խորհրդանիշ։ Այն ցույց տվեց, որ նույնիսկ ցեղասպանության պայմաններում հայերը ունեին ոչ միայն գոյատևելու, այլև պայքարելու կամք։

Այս պատմությունը լայն արձագանք գտավ նաև արտերկրում։ Ավստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելը գրեց «Մուսա լեռան քառասուն օրերը» վեպը, որը դարձավ համաշխարհային բեսթսելեր։ Վեպը ոչ միայն ներկայացրեց հայերի հերոսությունը, այլև ցեղասպանության մասին տեղեկացրեց լայն հասարակությանը։

Մուսալեռցիների պատմությունը նաև հոգեբանական ուժի աղբյուր դարձավ հայերի համար։ Այն սերունդներին փոխանցվեց որպես ապացույց, որ երբ հայերը միավորված են, նույնիսկ ամենադժվարին իրավիճակում կարող են գոյատևել։

Մուսալեռցիների պատմությունը պարզեցնում է մի ճշմարտություն․ երբ կա միասնականություն և կամք, նույնիսկ անհնար թվացող պայմաններում կարելի է դիմադրել։ Այսօր, հարյուր տարուց ավելի անց, Մուսա լեռը մնում է ոչ միայն պատմական հուշարձան, այլև՝ հայ ժողովրդի պայքարի ու հույսի խորհրդանիշ։