Մատթեոս Կոստանդնուպոլսեցի․ առաջին հայ «գլոբալ բանկիրը»

Այս ցանցի «գաղտնի գանձապետը» դարձավ Մատթեոս Կոստանդնուպոլսեցին՝ մարդ, որի անունը քիչ է հայտնի, բայց ում ազդեցությունը հասնում էր Կոստանդնուպոլիսից մինչև Ամստերդամ, Նոր Ջուղայից մինչև Մադրաս։

Վաղ տարիները և մուտքը առևտրի աշխարհ

Մատթեոսը ծնվել էր Կոստանդնուպոլսում՝ 1600-ականների առաջին կեսին։ Նրա ընտանիքը կապված էր Նոր Ջուղայի հայ վաճառականների ցանցին, որն այդ տարիներին արդեն վերահսկում էր պարսկական մետաքսի արտահանումների մեծ մասը։

Տաղանդավոր ու կրթված Մատթեոսը տիրապետում էր մի քանի լեզուների՝ հայերեն, թուրքերեն, պարսկերեն, հունարեն և իտալերեն։ Նրա լեզվական կարողությունները դարձան դիվանագիտական զենք, որը թույլ տվեց նրան միաժամանակ աշխատել եվրոպական առևտրականների, պարսկական պաշտոնյաների և հայկական համայնքների հետ։

Մատթեոսի գաղտնի բիզնես մոդելը

Մատթեոսը չէր սահմանափակվում միայն առևտրով։ Նա առաջին հայերից էր, ով ստեղծեց միջազգային ֆինանսական գործարքների համակարգ։

• Անվանական վարկային գրառումներ - Մատթեոսը ստեղծել էր «վստահության գրքույկներ», որտեղ ֆիքսում էր առևտրական պարտավորություններն ու պարտքերը տարբեր մայրցամաքներում։
• Միջնորդական բանկային ցանց - Նրա գրքերից երևում է, որ մետաքսի և ոսկու մեծ գործարքներ կատարվում էին առանց իրական դրամական փոխանցման։ Փոխարենը՝ օգտագործվում էին հայկական վստահության հիման վրա ստեղծված գրավոր պարտավորագրեր։
• Արժութային փոխանակում - Մատթեոսը առաջիններից էր, որ զբաղվեց արժույթների փոխարկմամբ՝ հոլանդական գիլդենից մինչև պարսկական թուման։

Այս ամենը նրան դարձնում է իր ժամանակի նախնական գլոբալ բանկիրներից մեկը։

Գաղտնի բանակցությունները հոլանդացիների և պարսիկների միջև

17-րդ դարի կեսերին Հոլանդական Արևելահնդկական ընկերությունը (VOC) փորձում էր լիակատար վերահսկողություն ստանալ մետաքսի և համեմունքների առևտրի վրա։ Բայց VOC-ի առջև կանգնած էր մեկ խոչընդոտ՝ Նոր Ջուղայի հայերը։

Մատթեոս Կոստանդնուպոլսեցին դարձավ գլխավոր միջնորդը VOC-ի, պարսկական իշխանության և հայկական առևտրական ցանցի միջև․

• Կազմակերպում էր մետաքսի բաշխման գաղտնի համաձայնագրեր։
• Հսկում էր գների մանիպուլյացիաները եվրոպական շուկաներում։
• Կառավարում էր մուտքը պարսկական շուկաներ՝ փակելով այն անգլիացիների և պորտուգալացիների համար։

Ըստ հոլանդական արխիվների՝ 1670-ականներին Մատթեոսի միջոցով տարեկան տեղափոխվում էր մոտ 2.5 միլիոն գուլդենի մետաքս։

Ֆինանսական գրքերի առեղծվածը

Մատթեոսի թողած ֆինանսական գրքերը մինչ օրս պահվում են գաղտնի մի քանի արխիվներում՝ մասնավորապես Ամստերդամում և Սպահանում։

• Դրանք ներառում են կոդավորված հաշվետվություններ՝ նշված գաղտնի նշաններով և թվային համակարգերով։
• Որոշ պատմաբանների կարծիքով՝ այդ գրքերը ցույց են տալիս հայկական ֆինանսական «սուպեր ցանցի»» գործելաոճը։
• Հոլանդացի պատմաբան Հյուգո Վերտմանի խոսքերով․

«Եթե մենք երբևէ ամբողջությամբ վերծանենք Մատթեոսի գրքերը, մենք կտեսնենք, որ Նոր Ջուղայի հայերը վերահսկում էին առնվազն 60% պարսկական մետաքսի միջազգային հոսքերի»։

Այս փաստը նրան դարձնում է ոչ միայն առևտրական, այլ ֆինանսական կայսրության ճարտարապետ։

Մատթեոսի մշակութային ժառանգությունը

Մատթեոսը իր հարստությունը օգտագործեց ոչ միայն առևտրի, այլ նաև հայկական մշակույթի պահպանման համար․

• Ֆինանսավորեց Կոստանդնուպոլսի հայկական դպրոցներ։
• Աջակցեց հայկական ձեռագրերի տպագրությանը։
• Օգնեց կառուցել եկեղեցիներ Նոր Ջուղայում, Կոստանդնուպոլսում և Մադրասում։

Նրա ջանքերի շնորհիվ հայկական մշակույթը ոչ միայն պահպանվեց, այլ նաև տարածվեց նոր աշխարհամասերում։

Մոռացված անունը, բայց անտեսանելի կայսրությունը

Մատթեոս Կոստանդնուպոլսեցին դասագրքերում չկա։ Բայց նրա ստեղծած ֆինանսական մոդելը, վստահության ցանցը և գաղտնի բանակցությունները հայերին դարձրեցին գլոբալ խաղացողներ՝ առանց բանակների, առանց գաղութների, առանց քաղաքական ուժի։

Նա դարձավ առաջին հայ «գլոբալ բանկիրը»՝ մի տիտղոս, որ նույնիսկ այսօր շատերը կփնտրեն։