Լավաշ. Ինչպե՞ս հասարակ հացը դարձավ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն

Այն ավելին է, քան պարզապես սնունդ. այն ինքնության, համայնքի և սերունդների միջև կապի խորհրդանիշ է։ Սակայն ինչպե՞ս կարողացավ այս համեստ թվացող հացը գրավել աշխարհի ուշադրությունը և արժանանալ մարդկության ամենահեղինակավոր կոչումներից մեկին՝ ընդգրկվելով ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում։

Լավաշի թխման արվեստն ու ծեսը

Լավաշի ուժը ոչ թե բաղադրատոմսի, այլ դրա պատրաստման մշակույթի մեջ է։ Ավանդաբար, լավաշ թխելը կանանց գործ է, որը պահանջում է հմտություն, համբերություն և թիմային աշխատանք։ Գործընթացը ծիսակարգի է նման, որի կենտրոնում թոնիրն է՝ հայկական տան սիրտը, որը խորհրդանշում է արևն ու կյանքը։

1. Խմորի պատրաստում. Ամեն ինչ սկսվում է պարզ բաղադրիչներից՝ ալյուր, ջուր և աղ։ Խմորը հունցվում է, այնուհետև գնդվում և թողնվում հանգստանալու։
2. Թիմային աշխատանք. Կանայք հավաքվում են թոնրի շուրջ։ Մեկը գրտնակում է խմորի գնդերը, մյուսը՝ փորձառու թխողը, վերցնում է բարակ բացված խմորը և ձեռքերի վրա այն ձգելով՝ հասցնում թղթի նման բարակության։
3. Թխման պահը. Այնուհետև լավաշը գցվում է հատուկ բարձի՝ բատատի վրա, և մեկ հմուտ շարժումով կպցվում է մինչև կարմրություն հասած թոնրի պատին։ Մի քանի տասնյակ վայրկյան անց արդեն պատրաստի, բուրավետ լավաշը հանվում է մետաղյա կեռով։

Այս գործընթացը պարզապես հաց թխել չէ։ Այն շփվելու, պատմություններ պատմելու, փորձը երիտասարդ սերնդին փոխանցելու առիթ է։ Լավաշը միավորում է ընտանիքի անդամներին, հարևաններին և համայնքը։ Այն նաև խորհրդանշական դեր ունի հարսանեկան ծեսերում. հարսի ուսերին լավաշ դնելը բարօրության և պտղաբերության նշան է։

Ճանապարհորդություն դեպի ՅՈՒՆԵՍԿՕ

2014 թվականին «Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը և մշակութային դրսևորումները Հայաստանում» անվանումով հայտը ներկայացվեց և ընդգրկվեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում։

Ի՞նչ չափանիշների հիման վրա կայացվեց որոշումը։

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն գնահատում է ոչ թե բուն օբյեկտը (լավաշը՝ որպես սնունդ), այլ դրա հետ կապված կենդանի ավանդույթը։ Հիմնական չափանիշներն էին.

• Սերնդեսերունդ փոխանցում. Լավաշ թխելու հմտությունները և գիտելիքները փոխանցվում են մայրերից դուստրերին՝ ապահովելով ավանդույթի շարունակականությունը։
• Համայնքային նշանակություն. Այն ամրապնդում է սոցիալական կապերը և խթանում համագործակցությունը։
• Մշակութային ինքնության զգացում. Լավաշը հայ ժողովրդի ինքնության անբաժանելի մասն է, որը կապում է անցյալը ներկայի հետ։
• Մարդկային ստեղծարարության դրսևորում. Չնայած իր պարզությանը՝ լավաշի պատրաստումը պահանջում է բացառիկ վարպետություն։

Ի՞նչ է իրականում նշանակում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կարգավիճակը

Շատ կարևոր է հասկանալ, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում ընդգրկվելը «սեփականության իրավունք» կամ «հեղինակային իրավունք» չի տալիս։ Լավաշ թխում են տարբեր ազգեր, և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ճանաչում է դա (2016 թվականին ցանկում ընդգրկվել է նաև Ադրբեջանի, Իրանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Թուրքիայի կողմից ներկայացված հացի մշակույթը)։

Հայաստանի համար այս կարգավիճակը նշանակում է երկու բան.

1. Միջազգային ճանաչում. Աշխարհը պաշտոնապես ճանաչում է, որ լավաշի հետ կապված ավանդույթը հայկական մշակույթի կենդանի և անբաժանելի մասն է։
2. Պահպանման պարտավորություն. Ստանալով այս կարգավիճակը՝ Հայաստանը պարտավորվում է քայլեր ձեռնարկել այս ավանդույթը պահպանելու, գրանցելու և սերունդներին փոխանցելու ուղղությամբ։ Սա խթանում է ծիսական և մշակութային այս կարևոր տարրի նկատմամբ պետական և հանրային հոգածությունը։

Հայկական մշակույթի մյուս գանձերը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում

Լավաշը միակը չէ։ Հայկական մշակույթը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում ներկայացված է նաև այլ գոհարներով, որոնցից են.

• Դուդուկի երաժշտությունը
• «Սասնա ծռեր» էպոսը
• Խաչքարի արվեստը. խորհուրդը և խաչքարագործությունը
• Քոչարի. ավանդական խմբապարը
• Սուրբ Թադեոսի վանքի ուխտագնացությունը (Իրանի հետ համատեղ)



Այսպիսով, լավաշի ճանաչումը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից պատմություն է այն մասին, թե ինչպես ամենահասարակ և ամենօրյա թվացող բաները կարող են կրել խորը մշակութային կոդ և դառնալ մարդկության համընդհանուր արժեք։ Այն ապացույց է, որ ժառանգությունը ոչ միայն թանգարանային նմուշներն ու հուշարձաններն են, այլև այն կենդանի ավանդույթները, որոնք մենք ապրում ենք ամեն օր՝ թոնրի շուրջ, սեղանի շուրջ, սերունդների միջև։