Կոնդ՝ Երևանի ամենահին թաղամասի անցյալը, ներկան և անորոշ ապագան

Ժամանակը կարծես կանգ է առնում, աղմկոտ մայրաքաղաքի ռիթմը փոխարինվում է գյուղական անդորրով, իսկ բազմահարկ շենքերին՝ քարե, իրար կպած, ցածր տներ։ Սա Կոնդն է՝ Երևանի երեք պատմական թաղամասերից մեկը, մի յուրահատուկ աշխարհ՝ նեղ փողոցներով, բարեսիրտ բնակիչներով և անկրկնելի կոլորիտով։

Սա Երևանի այն սրտերից է, որը դեռ բաբախում է հին ռիթմով, սակայն նրա ապագան այսօր մնում է անորոշ։ Այս հոդվածը ճամփորդություն է դեպի Կոնդի անցյալ, ներկա և այն բարդ խաչմերուկ, որի առաջ այն կանգնած է այսօր։

Անցյալ. Պատմության շերտերը քարերի տակ

Կոնդի պատմությունը Երևանի պատմությունն է։ Իր անունը («բլուր» բառից) ստացած թաղամասը քաղաքի հնագույն բնակելի կենտրոններից է եղել։

• Պարսկական տիրապետություն. 17-18-րդ դարերում, երբ Երևանը Պարսկաստանի կազմում էր, Կոնդը քաղաքի երեք հիմնական թաղերից (մահլաներից) մեկն էր՝ Շահարի (Կենտրոն) և Ձորագյուղի հետ միասին։ Այն հիմնականում հայաբնակ էր և ուներ իր ինքնավարությունը՝ ղեկավարվելով թաղապետի (մելիքի) կողմից։ Այստեղ են գտնվել մի քանի եկեղեցիներ, որոնցից մինչև մեր օրերն է հասել վերակառուցված Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին։
• 19-րդ դար և 20-րդ դարի սկիզբ. Ռուսական կայսրության կազմում Երևանի աճին զուգահեռ Կոնդը շարունակում էր մնալ քաղաքի կարևոր հատվածներից մեկը։ Սակայն նրա դեմքը կտրուկ փոխվեց 1915 թվականից հետո։
• Հետցեղասպանյան շրջան. Ցեղասպանությունից մազապուրծ հազարավոր արևմտահայ գաղթականներ ապաստան գտան Երևանում, և շատերը բնակություն հաստատեցին հենց Կոնդի լանջերին։ Նրանք սկսեցին կառուցել փոքրիկ, իրար կպած տներ՝ օգտագործելով այն նյութերը, որոնք ձեռքի տակ էին՝ քար, կավ, փայտ։ Հենց այս ժամանակաշրջանում ձևավորվեց Կոնդի այսօրվա ճարտարապետական քաոսային, բայց և միաժամանակ օրգանական ու հմայիչ տեսքը։

Ներկա. Գյուղը քաղաքի սրտում

Այսօր Կոնդում քայլելը նման է լաբիրինթոսում հայտնվելուն։ Նեղ, քարքարոտ փողոցները ցանցի պես խճճված են, տները կարծես բարձրանում են մեկը մյուսի վրա, իսկ լվացքի պարանները ձգվում են մի պատշգամբից մյուսը։ Այստեղ կյանքը հոսում է իր յուրահատուկ ռիթմով։

Բնակիչները միմյանց ճանաչում են դեմքով, դռները հաճախ բաց են, երեխաները խաղում են փողոցներում, իսկ տատիկները նստած զրուցում են դռների առաջ։ Սա համայնքային կյանքի այն մոդելն է, որը գրեթե անհետացել է ժամանակակից քաղաքներից։

«Ես ծնվել եմ էս տան մեջ, 70 տարի ա էստեղ եմ ապրում,— պատմում է Կոնդի բնակիչ տիկին Անահիտը։— Ամեն քարը գիտեմ, ամեն հարևանին՝ ոնց որ քույր ու ախպեր։ Էս թաղը մեր տունն ա, մեր հիշողությունն ա։ Ուրիշ տեղ մեզ չենք պատկերացնում»։

Սակայն այս ռոմանտիկ պատկերի հետևում կան նաև լուրջ խնդիրներ՝ կոյուղու բացակայություն, խարխուլ տանիքներ, գազի և ջրի խնդիրներ։ Կոնդի բնակիչները ապրում են պատմության և անորոշության միջև՝ պահպանելով իրենց ինքնությունը, բայց և բախվելով ժամանակակից կյանքի մարտահրավերներին։

Ճարտարապետական արժեքը. Կենդանի թանգարան

Կոնդի ճարտարապետական արժեքը ոչ թե առանձին շքեղ շենքերի, այլ թաղամասի ամբողջական քաղաքաշինական կտորի մեջ է։ Այն «ժողովրդական» կամ «վերնակուլյար» ճարտարապետության եզակի նմուշ է, որը ձևավորվել է ոչ թե ճարտարապետների հատակագծով, այլ կյանքի թելադրանքով։

• Օրգանական կառուցվածք. Փողոցները կրկնում են բլրի ռելիեֆը՝ ստեղծելով անկանխատեսելի և մարդկային մասշտաբի միջավայր։
• Շերտավորում. Թաղամասում կարելի է տեսնել 19-րդ դարի պարսկական կամ երևանյան ոճի տների մնացորդներ, որոնց վրա ավելացվել են խորհրդային և հետխորհրդային շրջանի կցակառույցներ։ Սա Երևանի պատմության կենդանի քարտեզ է։
• Նյութեր և մթնոլորտ. Տուֆի, գետաքարի, կավի և փայտի համադրությունը ստեղծում է անկրկնելի տաք և հարազատ մթնոլորտ։

Կոնդը Երևանի պատմական հիշողության վերջին կղզիներից է, որը դեռևս պահպանել է իր նախասովետական շունչը։

Ապագա. Պահպանե՞լ, թե՞ վերակառուցել

Այսօր Կոնդի ապագան քննարկումների և բանավեճերի կիզակետում է։ Գոյություն ունի երկու հիմնական, իրարամերժ տեսակետ։

1. Արմատական վերակառուցման կողմնակիցներ. Այս տեսակետի համաձայն՝ Կոնդը քաղաքի կենտրոնում գտնվող խարխուլ, հակասանիտարական և վտանգավոր թաղամաս է։ Նրանք առաջարկում են քանդել հին շինությունների մեծ մասը և դրանց տեղում կառուցել ժամանակակից հյուրանոցներ, բնակելի համալիրներ և բիզնես կենտրոններ։ Սա, ըստ նրանց, կբարեկարգի քաղաքի կենտրոնը և կգրավի ներդրումներ։
2. Պահպանման և վերականգնման կողմնակիցներ. Այս խմբի անդամները՝ ճարտարապետներ, քաղաքաշինարարներ, մշակութային գործիչներ և բնակիչներ, պնդում են, որ Կոնդը քանդելը նույնն է, թե ջնջել Երևանի պատմության մի կարևորագույն էջ։ Նրանք առաջարկում են «նուրբ» վերականգնման ծրագիր՝ ամրացնելով պատմական շենքերը, արդիականացնելով ենթակառուցվածքները և պահպանելով թաղամասի ճարտարապետական ոգին ու մթնոլորտը։ Ըստ այս մոդելի՝ Կոնդը կարող է դառնալ զբոսաշրջային և մշակութային կենտրոն՝ արվեստանոցներով, փոքրիկ սրճարաններով և հյուրատներով, ինչպես Թբիլիսիի կամ Լիսաբոնի հին թաղամասերը։

Կոնդի ճակատագիրը պարզապես ճարտարապետական կամ տնտեսական հարց չէ։ Սա հարց է այն մասին, թե ինչպիսի քաղաք ենք մենք ուզում տեսնել ապագայում։ Արդյո՞ք Երևանը պետք է ձգտի դառնալ անդեմ, ժամանակակից մեգապոլիս՝ ջնջելով իր անցյալի վերջին հետքերը, թե՞ պետք է գտնի ուղիներ՝ ներդաշնակեցնելու նորը և հինը՝ պահպանելով իր յուրահատուկ դեմքն ու հիշողությունը։ Մինչ այս հարցերի պատասխանները դեռ չկան, Կոնդը շարունակում է ապրել իր կյանքով՝ որպես կենդանի հուշարձան և լուռ հանդիմանություն ժամանակակից քաղաքի անտարբերությանը։