Գազայի պատմությունը՝ Ինչից է սկսվել, ինչու է շարունակվում և ուր կարող է հասնել

Գազայի հակամարտությունը՝ աշխարհի ամենաերկար և բարդ պատերազմներից մեկը․ ինչպես սկսվեց այն Օսմանյան կայսրությունից հետո, ինչու խաղաղություն այդպես էլ չի հաստատվում և ինչ է սպասվում ապագայում։ Մանրամասն պատմություն, վերլուծություն և փաստեր։

Գազան՝ մինչեւ այսօր, մի փոքր տարածք է (օրինակ՝ մոտավորապես այսպես՝ ~40 կմ երկարությամբ, ~6-12 կմ լայնությամբ՝ տարբեր հատվածներում)։ Բայց այս փոքր կտորը դարձել է մարդկային ճակատագրերի խաչմերուկ - ժամանակակից աշխարհի ամենաճգնաժամային վայրերից մեկը։

1. Հասած նախապատմական փուլը

Օսմանյան կայսրություն, Բրիտանական մանդատ, «Բալֆուրի հռչակագիրը»

Գազայի տարածքը, ինչպես ողջ Պաղեստինյան շրջանը, երկար ժամանակ եղել է Օսմանյան կայսրության՝ հետո բրիտանական մանդատի ենթակայության ներքո։ Այս շրջանում ձևավորվում էին այն տրամադրությունները, որոնց հիման վրա հետագայում ծնվեց հակամարտությունը։

1917 թ.–ին բրիտանական կառավարության կողմից հրապարակված Balfour Declaration հայտարարությունն ազդակ հանդիսացավ. Այն առաջարկում էր, որ «հրեաների՝ Պաղեստինում ազգային օջախի» ստեղծմանը զուգընթաց պետք է երաշխավորված լինեն տեղացի ոչ-հրեական հանրության քաղաքացիական և կրոնական իրավունքները։ Այս պահից սկսվեց այն լարումը, որը հետագայում լուրջ հակամարտության դարձրեց։

II Համաշխարհային պատերազմն ու Հոլոքոստի ազդեցությունը

Հրեաների ներհոսքը դեպի Պաղեստին տարածաշրջան (եւ՛ օրինական, եւ՛ գաղթական) մեծացավ հատկապես երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եւ Հոլոքոստի հետ համընկնելով։ Այս ներհոսքը, որը երկու կողմերում էլ դիտվեց որպես «թշնամական» զարգացում. Արաբական բնակչությունը զգացել է, որ այլ’identité են կորցնում կամ իրենց իրավունքները պահվող չեն։ Այս հանգամանքը ճանապարհ հարթեց 1947-ի ՄԱԿ-ի բաժանման պլանին։ Al Jazeera+1

2. Միջադեպների կենտրոնը՝ 20-րդ դարի կեսից

ՄԱԿ-ի բաժանման պլան (1947) ու 1948-ի պատերազմը

1947 թ.–ի նոյեմբերի 29-ին ՄԱԿ-ը ընդունեց թիվ 181 բանաձեւը, որը առաջարկում էր Պաղեստինը բաժանել երկու պետության. հրեական եւ արաբական։ Թեեւ այդ պլանը ընդունվեց հրեաների կողմից, արաբական երկրները եւ արաբ բնակչությունը դեմ դուրս եկան։ CFR Education+1

1948 թ.–ին, երբ հայտարարվեց State of Israel-ի ստեղծումը, հարեւան արաբ երկրները հարձակվեցին։ Պաղեստինցիները բազմաթիվ փախստական դարձան, իսկ Գազայի հատվածը անցավ Եգիպտոսի վերահսկողության տակ։

1967 թ. «Վեցօրյա պատերազմը» եւ իսրայելական օկուպացիան

1967 թ.–ի հունիսին Իսրայելը նոր պատերազմ սկսեց, և երեք օրում գրավեց բազմաթիվ արաբական տարածքներ՝ այդ թվում՝ Գազայի հատվածը եւ Արևմտյան ափը։ Այդ պահից սկսած Գազան դարձավ օկուպացված տարածք։

Օկուպացիան ոչ թե ժամանակավոր գործողություն էր, այլ հիմք հանդիսացավ հետագա լարվածության համար։ Պաղեստինցիները տեսան, որ իրենց իրավունքները՝ շարժելու, ապրելու, սեփական հողեր մշակելու, պաշտպանվելու, սուբյեկտ լինելու - քարացած են։

Ինտիֆադաներ, 1987 և 2000

1987 թ.–ին սկսվեց առաջին քարը - հակաօկուպացիոն, ինքնապաշտպանողական շարժում՝ «Առաջին ինտիֆադա»։ Գազան, որպես խիտ բնակեցված, սահմանակից հատված, գտնվեց հարյուր հազարավոր ցուցարարներով, քարերով, քարաստամբ պայթումներով։

2000 թ.–ին մեկնարկեց երկրորդ ինտիֆադան, որ ավելի խիստ էր։ Սեփական տեղահանվածություն, կասեցված տնտեսական հնարավորություններ, պայմանավորված ինչ-որ զուգորդված պրակտիկաներով, խորացրին հուսալքությունը։

2005թ.–ի իսրայելական «հեռացում» եւ 2007թ.–ի ներքին պառակտումները

2005 թ.–ին Իսրայելը հայտարարեց, որ դուրս է եկել Գազայից (Disengagement Plan)։ Տեսակապես՝ զորքերը դուրս եկան, բայց վերահսկողությունը՝ օդային, ծովային, արտադրմամբ մնաց ակտիվ։ Պարզ ասած՝ ազատություն ոչ։

2006 թ.–ին տեղի ունեցան պաղեստինյան ընտրություններ, որում հաղթեց Hamas-ը։ 2007 թ.–ին՝ Համասը ուժով վերցրեց Գազայի իշխանությունը՝ դուրս մղելով Ֆաթահ կուսակցությանը։ Այս պահից սկսած Գազան պաշտոնապես բաժանվեց քաղաքական եւ իրավական տեսանկյունից Արևմտյան ափից։

Բլոկադա, հրթիռային կրակ, պացիֆիկացիա եւ անդառնալիաբաց տնտեսական ճգնաժամ

Համասի իշխանությունը՝ Իսրայելի համար որպես ահաբեկչական կազմակերպություն գնահատված, դարձավ առիթ մի շարք սահմանափակումների համար։ Իսրայելը եւ Եգիպտոսը սահմանափակեցին մուտքն ու ելքը Գազայից, վերահսկեցին ապրանքամիջոցների, վառելիքի, գազի, մյուս էական օգտագործումների հոսքը։ Այս սահմանափակումները շատ արագ դարձան «բլոկադա»:

Մյուս կողմից, հրթիռային հարձակումները (Իսրայելի ուղղությամբ) սկսեցին ավելի հաճախ լինել։ Իսրայելը պատասխանում էր օդային հարվածներով, հրետայով, երբեմն՝ բրիգադային գործողություններով։ Այս կրկին առաջ բերեց քաղաքացիական զոհեր եւ ենթակառուցվածքների մեծ վնաս։

3. Ներկայիս՝ լրջագույն սրումը

Սկսած 2020-ականներից եւ հատկապես 2023 թվականի հոկտեմբերի 7-ից, երբ Համասը սկսեց զանգվածային հարձակման գործողություններ Իսրայելում, Գազան դարձավ նոր բնակիչների կորուստների, ավերածությունների եւ պատերազմական գործողությունների սիմվոլ։

2023թ. հոկտեմբերի 7-ը եւ դրա հետեւանքները

2023 թ.–ի հոկտեմբերի 7-ի գործողությունը, որով Համասը ներխուժեց Իսրայելի որոշ համայնքներ, մեծացրեց հակամարտության չափերը։ Իսրայելը հայտարարել է լայնածավալ ռազմական գործողություններ Գազայի դեմ։

Զոհերի, ավերի, ջարդերի չափերը

Օրինակ՝ ըստ զեկույցների՝ Գազայում միանշանակ մեծ ավերածություններ են եղել. ամբողջ շենքերի բացակայություն, մարդկանց տեղահանություններ, ենթակառուցվածքների փլուզում։

Մարդասիրական ճգնաժամ, սոցիալական փլուզում

Այսքան տարի սահմանափակումների, պատերազմների ու քաղաքական փակուղիների արդյունքն է միլիոնավոր մարդիկ, ովքեր ապրում են տրամադրությունների, հույսի կամ նույնիսկ ապագայի բացակայության պայմաններում։ Գազան դարձել է աշխարհում ամենաազանցչափված տեղերից մեկը՝ տնտեսապես, սոցիալապես, մարդկային իրավունքներով։

4. Ինչու չի ստացվում լուծում

Այսօր, եթե մտածենք՝ «որոնք են այն հիմնական պատճառները, որ այս հակամարտությունը շարունակում է», ապա կարող եմ առանձնացնել մի քանի առանցքային գործոն։

4.1 Խորը պրոբլեմ՝ ինքնորոշման, անվտանգության եւ հողերի շուրջ

Պաղեստինցի ժողովուրդը երկար տարիներ պահանջել է - իրականացված - հող, պետություն, իր իրավունքներով։
Իսրայելը համարում է իր անվտանգությունն ամենակարեւոր եւ տրամադրում է առաջնային բնորոշում իր դիրքորոշմանը։
Այս երկու խնդիրները չեն կարող լուծվել առանց վճռական քաղաքական համաձայնության, որը մինչ օրս չկա։

4.2 Երաշխիքների, վստահության պակաս

Յուրաքանչյուր կողմում կա վախ, որ եթե նա շատ զիջի, ապա մյուսը կօգտվի։ Սա հանգեցնում է այնպիսին մոտեցումների, որ փոխզիջումը միշտ կատարվող չէ։

4.3 Ցույց տալով լուծում, բայց չցույց տալով ճանապարհ

Մինչդեռ ժամանակ առ ժամանակ խոսվում է «երկու պետություն», «այլընտրանքային մոդել» մասին, սակայն իրականում առջևում կամ շուտափույթ չի առաջանում այն քաղաքական կամքը, ժամանակը կամ միջազգային աջակցությունը, որը թույլ կտա դա։

4.4 Տարածքային, քաղաքացիական, իրավական բարդություններ

Օրինակ՝ Գազայի հատվածը ներքո ունի բարդ կարգավիճակ՝ անկախություն չունի իրական, վերահսկողություններ կան, սահմանափակումներ կան։ Հարկավոր են իրավական, կենտրոնացված լուծումներ, սակայն դրանք չեն կա։

4.5 Հկառատների ներգրավվածություն

Եթե անկեղծ լինենք՝ այս պայքարը շուրջ երկու կողմ չէ միայն։ Արաբական աշխարհ, Իսրայելը, ԱՄՆ-ն, Եգիպտոսը, միջազգային կազմակերպությունները - բոլորը դեր ունեն։ Միջազգային միջամտությունը շարունակաբար փոխում է դինամիկան։

5. Հայաստանի եւ Հարավային Կովկասի համար նշանակությունը

Իսկ ինչ կապ ունի այս ամենը մեզ համար՝ Հայաստանին, Հարավային Կովկասին։

Մեզ համար դա օրինակ է «երկու قومي ժողովուրդների» հավակնությունների, անվտանգության եւ տարածքային խնդիրների մեջ։
Հաշվի առնելով մեր տարածաշրջանում առկա հակամարտությունները, մեր համար կարեւոր է տեսնել, թե ինչպես միջազգային հանրությունն ու պետությունները՝ մեծ ուժերով, կարող են ազդել այլ հակամարտությունների վրա։
Հազիվ թե այս կոնֆլիկտի արդյունքները նվիրեն միացյալ, արագ արձագանք, բայց գիտելիքն օգտակար է՝ այս օրերին տեղեկատվական հարթակներում, սոցիալական մեդիայում ակնկալիքներ ունեցող համար։

6. Որտեղ կարող է զարգանալ հաջորդ փուլում

Այս պայմաններում, երբ տեսնում ենք մի իրավիճակ, որը կարծես «լուծում չունի», չորս հիմնական ուղղություններ կարող ենք կանխատեսել՝

Հեռանկար, որ լուծում գտնի քաղաքական ճանապարհով․ երկու պետության մոդել, կարգավորված սահմաններով, անվտանգային հովանավորությամբ։
Ստատուս քվո պահպանվի, այսինքն՝ ոչ փոփոխություն, շարունակվող լարվածություն, պարբերական բռնություններ եւ նոր պատերազմական փուլեր։
Դեռ ավելի վատացվի վիճակը՝ անվստահության աճ, այնուհետ ուղղակիորեն մեծ պատերազմական գործողություն կամ տարածաշրջանային ներգրավվածությամբ։
Միջազգային միջամտությամբ իրականացվի լայնածավալ վերակառուցում, շենքերի, ենթակառուցվածքների, սոցիալական աջակցություն, բայց առանց քաղաքական կարգավորման․ միակ ճանապարհը չէ, բայց կարող է նվազեցնել մարդասիրական աղետը։

Եզրակացություն

Գազայի հակամարտությունը - ոչ այնպիսի խնդիր է, որը կարելի է արագ լուծել «մեկ համաձայնությամբ»։ Այն արմատավորված է հարյուրամյակների ընթացքում, կրոնային, ազգական, տարածքային, անվտանգության, այլ շահերի խառնուրդների մեջ։ Եթե ուզում ենք մեկ ժամանակակից ակնարկ տալ՝ պետք է հասկանալ թե մի կողմի պահանջները ինչ են, մյուսի վախերը ինչ են, ինչ ելքեր են առաջարկված ու ինչ մոդելներ անհնար են ենթադրել։