Քարահունջ. Հայկական Սթոունհենջի առեղծվածը

Ավելի քան երկու հարյուր հսկայական, ուղղահայաց կանգնեցված քարեր՝ մենհիրներ, կազմում են մի համալիր, որը հաճախ անվանում են «Հայկական Սթոունհենջ»։ Սակայն այս համեմատությունը միայն սկիզբն է այն բանավեճի, որը տասնամյակներ շարունակ չի հանդարտվում գիտական շրջանակներում։ Արդյո՞ք սա աշխարհի հնագույն աստղադիտարանն է, որը նախորդել է եգիպտական բուրգերին, թե՞ նախնիների հզոր հոգևոր կենտրոն՝ կառուցված ի պատիվ աստվածների և մահացածների։

Այս հոդվածը հետաքրքրաշարժ ճանապարհորդություն է դեպի Քարահունջի առեղծվածի սիրտը՝ ուսումնասիրելով գիտական տեսություններն ու պատմական վարկածները։

Ի՞նչ է Քարահունջը. Քարերի բանակը և խոսող քարերը

Համալիրը, որը գիտական գրականության մեջ հայտնի է նաև Զորաց Քարեր («Զորքի քարեր» կամ «Ուժի քարեր») անվամբ, զբաղեցնում է մոտ 7 հեկտար տարածք։ Այն բաղկացած է 223 բազալտե քարերից, որոնց բարձրությունը հասնում է մինչև 3 մետրի, իսկ քաշը՝ 10 տոննայի։ Քարերի մեծ մասը դասավորված է երկու ձգվող թևերով, որոնք կենտրոնում կազմում են 40 մետր տրամագծով էլիպսաձև կառույց։

Սակայն Քարահունջի ամենամեծ առանձնահատկությունը, որն առանձնացնում է այն աշխարհի մյուս მegalithic կառույցներից, քարերից 84-ի վրա արված անցքերն են։ Այս 4-5 սմ տրամագծով անցքերը կարծես նայում են դեպի հորիզոնի տարբեր կետեր՝ ծնելով գլխավոր հարցը. ո՞ւմ համար և ինչ նպատակով են դրանք ստեղծվել։

Տեսություն 1. Աշխարհի հնագույն աստղադիտարանը

Այս տեսության ամենահայտնի և եռանդուն կողմնակիցը եղել է ակադեմիկոս Պարիս Հերունին։ 1994-2001 թվականներին իրականացրած մի շարք արշավախմբերից հետո նա եկավ ցնցող եզրակացության։

• Տարիքը. Ըստ Հերունու աստղագիտական հաշվարկների՝ Քարահունջը կառուցվել է ավելի քան 7500 տարի առաջ (մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակ)։ Եթե սա ճիշտ է, ապա Քարահունջը մոտ 3500 տարով ավելի հին է բրիտանական Սթոունհենջից և 3000 տարով՝ եգիպտական բուրգերից։
• Նպատակը. Հերունին պնդում էր, որ անցքերը ծառայել են որպես նախնադարյան «աստղադիտակներ»։ Դրանց միջով նայելով՝ հնագույն մարդիկ կարող էին մեծ ճշգրտությամբ դիտարկել արևի, լուսնի և որոշակի աստղերի դիրքը տարբեր եղանակներին։ Նա պնդում էր, որ անցքերից շատերն ուղղված են դեպի այն կետերը, որտեղից ծագել են այնպիսի աստղեր, ինչպիսիք են Դենեբը, Վեգան և Կապելլան՝ հազարամյակներ առաջ։

Այս տեսությունը Քարահունջը դարձնում է ոչ միայն հուշարձան, այլև քաղաքակրթության զարգացման վկայություն, որը փոխում է մեր պատկերացումները նախնադարյան մարդու գիտելիքների մասին։

Տեսություն 2. Ծիսական համալիր և նեկրոպոլիս

Չնայած աստղադիտարանի տեսության գրավչությանը՝ հնագետների մեծ մասը ավելի զգուշավոր մոտեցում ունի։ Նրանք հիմնվում են պեղումների արդյունքների վրա, որոնք այլ պատմություն են պատմում։

• Տարիքը. Հնագիտական գտածոները (խեցեղեն, գործիքներ) վկայում են, որ համալիրը հիմնականում ակտիվ է եղել Բրոնզի և Երկաթի դարերում (մ.թ.ա. 2000-1000 թթ.), ինչը այն դարձնում է Սթոունհենջի ժամանակակիցը, բայց ոչ շատ ավելի հին։
• Նպատակը. Կենտրոնական էլիպսի ներսում հայտնաբերվել է քարե սարկոֆագով դամբարան (դոլմեն), ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ կառույցի առանցքը եղել է հզոր առաջնորդի կամ քրմի թաղման վայրը։ Համալիրի տարածքում հայտնաբերվել են նաև բազմաթիվ այլ գերեզմաններ։ Սա հիմք է տալիս կարծելու, որ Զորաց Քարերը եղել են նեկրոպոլիս(մեռյալների քաղաք) և ծիսական կենտրոն, որտեղ տեղի են ունեցել հուղարկավորության և նախնիների պաշտամունքի հետ կապված արարողություններ։

Այս տեսության համաձայն՝ քարերի շարքերը կարող էին ծառայել որպես ծիսական ճանապարհներ կամ սահմանազատել սրբազան տարածքը։

Քարահունջ vs Սթոունհենջ. Նմանություններ և տարբերություններ

Երկու կառույցներն էլ ունեն մի շարք ընդհանրություններ։ Երկուսն էլ մեգալիթյան համալիրներ են՝ քարերի շրջանաձև դասավորությամբ, և երկուսի նպատակն էլ մինչ օրս առեղծվածային է։ Ե՛վ Քարահունջը, և՛ Սթոունհենջը կապվում են աստղագիտության հետ, թեև Սթոունհենջի կապը արևադարձի հետ ապացուցված է, իսկ Քարահունջի դեպքում այն դեռևս մնում է տեսության մակարդակում։

Սակայն տարբերություններն ավելի շատ են և էական։ Տարիքի առումով Քարահունջի շուրջ կա բանավեճ. ըստ Պարիս Հերունու՝ այն 7500 տարեկան է, մինչդեռ հնագետները այն թվագրում են 3000-4000 տարով։ Սթոունհենջը մոտ 4500-5000 տարեկան է։ Ինչ վերաբերում է նյութին և կառուցվածքին, Քարահունջը կառուցված է տեղական, համեմատաբար փոքր և չմշակված բազալտե քարերից։ Ի տարբերություն դրա՝ Սթոունհենջի հսկայական քարերը մշակված են, հղկված և բերվել են հարյուրավոր կիլոմետր հեռվից, իսկ կառույցն ունի բարդ համակարգ՝ հորիզոնական սալերով։ Եվ վերջապես, եզակի առանձնահատկությունը. Քարահունջի բացառիկ կողմը բազմաթիվ քարերի վրա արված անցքերն են, մինչդեռ Սթոունհենջինը՝ հորիզոնական սալերով ստեղծված ամբողջական, բարդ շրջանն է։

Անցքերի առեղծվածը. Աստղադիտա՞կ, թե՞ տեխնիկական անհրաժեշտություն

• Աստղագիտական տեսակետ (Հերունի). Անցքերը նեղացնում էին տեսադաշտը՝ թույլ տալով ավելի ճշգրիտ ֆիքսել աստղի ծագման կետը։ Դրանք նախնադարյան դիտման գործիքներ էին։
• Հնագիտական տեսակետ. Այս տեսակետի կողմնակիցները մի քանի այլընտրանք են առաջարկում։ Անցքերը կարող էին օգտագործվել քարերը պարաններով տեղափոխելու համար։ Դրանք կարող էին ունենալ նաև ծիսական նշանակություն, օրինակ՝ «հոգիների անցքեր», որոնցով, ըստ հավատալիքների, մահացածի հոգին լքում էր մարմինը։ Որոշ գիտնականներ նաև նշում են, որ անցքերը կոպիտ են և ոչ բոլորը կարող էին ծառայել ճշգրիտ դիտարկումների համար։

Վերջին հետազոտությունները և անպատասխան հարցերը

Վերջին տարիներին Հայաստանի ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի մասնագետները, օգտագործելով ժամանակակից տեխնոլոգիաներ (գեոռադարային սկանավորում, 3D մոդելավորում), շարունակում են ուսումնասիրել համալիրը։ Նոր հետազոտությունները հիմնականում ամրապնդում են համալիրի Բրոնզեդարյան ծագման և դրա՝ որպես ծիսական-թաղման կենտրոն լինելու տեսությունը։

Սակայն սա չի նշանակում, որ աստղագիտական վարկածը լիովին մերժված է։ Հնարավոր է, որ ճշմարտությունը գտնվում է երկու տեսությունների միջև։ Քարահունջը կարող էր լինել բազմաֆունկցիոնալ կենտրոն՝ և՛ դամբարանադաշտ, և՛ ծիսական վայր, և՛ վայր, որտեղ մարդիկ դիտարկում էին երկնային մարմինները՝ իրենց գյուղատնտեսական և հոգևոր կյանքը կանոնակարգելու համար։

Քարահունջի իրական ուժը, թերևս, հենց նրա անպատասխան հարցերի մեջ է։ Անկախ նրանից, թե այն 7500, թե 4000 տարեկան է, այն մնում է մարդկային մտքի և կամքի հզորության տպավորիչ վկայությունը։ Զորաց Քարերը պարզապես քարերի կույտ չեն, այլ նախնիների հետ կապող կամուրջ, վայր, որտեղ պատմությունը, գիտությունը և ազգային ինքնությունը հանդիպում են միմյանց։ Այցելելով Քարահունջ՝ յուրաքանչյուրը կարող է կանգնել այդ հսկաների կողքին, լսել քամու երգը նրանց անցքերում և փորձել ինքնուրույն լուծել «խոսող քարերի» հավերժական առեղծվածը։