Ինչպես «կարդալ» հայկական գորգը` Վիշապներից մինչև խորանի խորհրդանիշներ

Դարեր շարունակ հայ կանայք իրենց հույզերը, հավատալիքները, երազանքներն ու իրենց շրջապատող աշխարհի ընկալումը «գրի» են առել այս շարժական որմնանկարների վրա։

Այս հոդվածը ուղեցույց է, որը կօգնի ձեզ «վերծանել» այդ գաղտնագրերը և սովորել «կարդալ» հայկական գորգը՝ բացահայտելով նրա խորհրդավոր աշխարհը։

Վիշապի առեղծվածը. Պահապա՞ն, թե՞ հրեշ

Հայկական գորգարվեստի ամենահայտնի և հզոր խորհրդանիշներից մեկը վիշապն է։ Հին աշխարհում, ի տարբերություն քրիստոնեական մեկնաբանության, վիշապը չարի խորհրդանիշ չէր։ Ընդհակառակը, վիշապագորգի վրա պատկերված վիշապը հզոր տոտեմական էակ էր, բնության ուժերի մարմնավորում։

• Ջրի և պտղաբերության խորհրդանիշ. Վիշապը երկնային ջրերի՝ անձրևի և ամպրոպի տիրակալն էր։ Նրա պատկերը գորգի վրա կոչված էր ապահովելու առատ բերք և պտղաբերություն։
• Պահապան ուժ. Իր հզոր տեսքի շնորհիվ վիշապը համարվում էր տան և ընտանիքի պահապանը չար աչքից և չար ուժերից։
• Իմաստություն և հավերժություն. S-աձև տեսքով պատկերված վիշապները հաճախ խորհրդանշում էին կյանքի շարունակականությունը, վերածնունդը և հավերժությունը։

Այսպիսով, տեսնելով վիշապագորգ, հիշեք, որ դուք նայում եք ոչ թե հրեշի, այլ բնության հզոր ոգու պատկերին, որը դարեր շարունակ պաշտպանել է հայկական օջախը։

Գույների լեզուն. Ի՞նչ են պատմում թելերը

Հայկական գորգերի գույները պատահական չեն։ Դրանք ստացվել են բնական ներկանյութերից (բույսեր, միջատներ) և յուրաքանչյուրն ունեցել է իր խորը իմաստը։

• Կարմիր. Ստացվել է լեգենդար որդան կարմիր միջատից։ Այն ամենահզոր գույնն է, որը խորհրդանշում է կյանք, արյուն, կիրք, ուժ և պայքար։
• Կապույտ. Ստացվել է ինդիգո բույսից։ Այն խորհրդանշում է երկինք, հավատ, հույս, աստվածային իմաստություն և հավերժություն։
• Կանաչ. Խորհրդանշում է բնություն, գարուն, վերածնունդ և դրախտ։ Այն հաճախ օգտագործվել է կենաց ծառի պատկերներում։
• Դեղին/Նարնջագույն. Խորհրդանշում է արև, լույս, իշխանություն և աստվածային զորություն։
• Սև/Շագանակագույն. Խորհրդանշում է հող, սգո հիշատակ, ինչպես նաև ստորերկրյա աշխարհ։ Հաճախ օգտագործվել է գորգի եզրագծերը շեշտելու համար։

Հոգևոր և աշխարհիկ. Ինչպե՞ս տարբերել գորգի «թեման»

Հայկական գորգերը կարելի է պայմանականորեն բաժանել երկու հիմնական խմբի՝ ըստ իրենց թեմատիկայի և նշանակության։

• Աշխարհիկ գորգեր. Սրանք պատմում են առօրյա կյանքի, բնության և հեթանոսական հավատալիքների մասին։ Այստեղ գերակշռում են կենդանիների (եղջերու, այծ, թռչուններ), որսի տեսարանների, կենաց ծառի և երկրաչափական նախշերի (խաչեր, շեղանկյուններ, աստղեր) պատկերները։ Յուրաքանչյուր նախշ ունի իր նշանակությունը. օրինակ՝ S-աձև նշանը պահապան է չարից, իսկ կենաց ծառը՝ ընտանիքի շարունակականության խորհրդանիշ։
• Հոգևոր գորգեր. Այս գորգերի ամենահայտնի տեսակը խորան կամ աղոթագորգերն են։ Դրանք հեշտ է ճանաչել իրենց հիմնական դիզայնով՝ կամարի (խորանի) պատկերով, որը խորհրդանշում է եկեղեցու խորանը կամ դրախտի դարպասները։ Այս գորգերի վրա հաճախ կարելի է տեսնել կանթեղների, խաչերի, հրեշտակների և այլ քրիստոնեական խորհրդանիշների պատկերներ։ Դրանք օգտագործվել են եկեղեցիների խորանները զարդարելու կամ անձնական աղոթքի համար։

Ճամփորդություն Հայաստանով. Գորգագործական ոճերն ըստ մարզերի

Հայաստանի տարբեր պատմական շրջաններն ունեցել են իրենց յուրահատուկ գորգագործական ոճերը, որոնք տարբերվում են իրենց զարդանախշերով, գունային համադրություններով և տեխնիկայով։

• Արցախ. Հայկական գորգագործության ամենահարուստ և բազմազան կենտրոններից մեկը։ Արցախյան գորգերին բնորոշ են մեդալիոնները (խոշոր կենտրոնական նախշեր), հատկապես արծվի և արևի խորհրդանիշը միավորող «արծվաբազուկ» զարդանախշը։ Այստեղ շատ են տարածված վիշապագորգերը։
• Սյունիք. Սյունիքի գորգերը հայտնի են իրենց խիստ երկրաչափական, խոշոր և համարձակ նախշերով։ Այստեղ նույնպես գերիշխում են վիշապի, կենաց ծառի և S-աձև մոտիվները։ Գույները հաճախ վառ են և հակապատկերային։
• Լոռի. Լոռվա գորգերին բնորոշ են կենտրոնական դաշտում դասավորված մեծ, բազմագույն խաչաձև մեդալիոնները։ Այս ոճը հայտնի է «Լոռի-Փամբակ» անվամբ և առանձնանում է իր հանդիսավոր տեսքով։
• Շիրակ. Շիրակի դպրոցի գորգերն ավելի զուսպ են իրենց գունային լուծումներով։ Դրանց բնորոշ են ուղղահայաց զարդանախշերը և «գոտիներով» դասավորությունը։

Յուրաքանչյուր հայկական գորգ մշակութային անձնագիր է, որը կրում է իր ստեղծման վայրի, ժամանակի և գործողի հոգու դրոշմը։ Այն լուռ պատմիչ է, որը սերունդներին է փոխանցում մեր նախնիների հավատալիքները, գեղեցկության ընկալումն ու աշխարհի հետ ունեցած ներդաշնակությունը։ Հուսով ենք՝ այս ուղեցույցը կօգնի ձեզ այսուհետ հայկական գորգերին նայել նոր աչքերով՝ տեսնելով ոչ միայն թելերի հմուտ միահյուսումը, այլև դրանց մեջ թաքնված հազարամյա պատմությունները։