Գլաձորի համալսարան․ Հայկական «Հոգվարթսը» միջնադարում

Պատմության խորուտներում կան վայրեր, որոնք լոկ աշխարհագրական կետեր չեն, այլ գաղափարների ու լույսի խտացումներ՝ փարոսներ, որոնք իրենց շողն են սփռել ժամանակի ամենամութ անկյուններում։ 13-14-րդ դարերի Հայաստանի համար այդպիսի փարոս էր Գլաձորի համալսարանը։ Երբ մենք այսօր փորձում ենք պատկերացնել այն, երևակայությունը մեզ տանում է դեպի Վայոց ձորի խորհրդավոր լեռները, որտեղ, հեռու աշխարհիկ աղմուկից, միջնադարյան վանական համալիրում իմաստություն էր կուտակվում, ձեռագրեր էին ստեղծվում և միտք էր կոփվում։

Ժամանակակից զուգահեռ անցկացնելու դեպքում «հայկական Հոգվարթս» համեմատությունը, թեև ռոմանտիկ, զարմանալիորեն դիպուկ է։ Այն իսկապես եղել է գիտելիքի, արվեստի և ոգու թաքնված միջնաբերդ մի դարաշրջանում, երբ երկիրը տնքում էր մոնղոլական տիրապետության տակ։

Գլաձորը պարզապես վարդապետարան կամ բարձրագույն դպրոց չէր։ Այն իր կառուցվածքով, ուսումնական ծրագրով, գիտական աստիճաններ շնորհելու կարգով և մտավոր կյանքի խորությամբ համապատասխանում էր իր ժամանակի եվրոպական լավագույն համալսարաններին՝ Բոլոնիային, Փարիզին կամ Օքսֆորդին։ Այն վայր էր, որտեղ ծնվում էր հայ միջնադարյան մտքի էլիտան՝ գիտնականներ, աստվածաբաններ, փիլիսոփաներ, մանրանկարիչներ և պետական գործիչներ, ովքեր պետք է դառնային ազգային ինքնության պահապանները գալիք դարերում։

Այս հոդվածը ճամփորդություն է դեպի այդ կորուսյալ աշխարհ։ Մենք կբացահայտենք, թե ինչպիսի պատմական հանգամանքներում ծնվեց այս մտքի կենտրոնը, ինչ էին սովորում և ինչպես էին ապրում նրա պատերի ներսում, ովքեր էին նրա մեծ ուսուցիչներն ու ուսանողները, և որն է Գլաձորի անմահ ժառանգությունը, որի շունչը զգացվում է մինչ օրս։

Գլուխ 1․ Պատմական համատեքստ. աշխարհը՝ փոթորկի մեջ

13-րդ դարի կեսերին Հայաստանը գտնվում էր պատմական բեկման կիզակետում։ Բագրատունյաց հզոր թագավորության անկումից հետո երկիրը մասնատված էր, իսկ Զաքարյան իշխանապետության օրոք սկսված կարճատև վերելքն ու մշակութային զարթոնքը խափանվեցին նոր, ավելի սարսափելի արհավիրքով՝ մոնղոլական արշավանքներով։ 1230-ական թվականներից սկսած՝ Չինգիզ խանի ժառանգների զորքերը, անցնելով Հայկական լեռնաշխարհով, իրենց հետևից թողնում էին ավեր, մահ և հուսահատություն։

Մոնղոլական տիրապետությունը՝ Հուլավյանների իլխանությունը, ոչ միայն ռազմական, այլև տնտեսական և մշակութային ծանր լուծ էր։ Աննախադեպ բարձր հարկերը, բռնի զորակոչերը և իշխանների կամայականությունները քայքայում էին երկրի տնտեսությունը։ Անիի նման փառավոր քաղաքները դատարկվում էին, իսկ ժողովուրդը գտնվում էր մշտական անապահովության մեջ։

Հենց այս պայմաններում էր, որ հայ ժողովրդի գոյատևման բնազդը դրսևորվեց իր ամենաստեղծարար ձևով։ Երբ քաղաքական իշխանությունը թուլացել էր, ազգային ինքնության պահպանման և զարգացման առաքելությունն իրենց վրա վերցրին երկու հիմնական ուժեր՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցին և իշխանական տները։ Վանքերն ու մենաստանները դարձան ոչ միայն հոգևոր, այլև կրթական, գիտական ու մշակութային կենտրոններ՝ իսկական ամրոցներ, որտեղ պահպանվում էր հայերեն գիրն ու միտքը։

Այս ժամանակաշրջանում հատկապես կարևոր էր տեղի ազնվականության՝ Օրբելյան և Պռոշյան իշխանական տների դերը։ Լինելով մոնղոլների վասալները՝ նրանք հմուտ դիվանագիտության շնորհիվ կարողանում էին որոշակի ինքնավարություն պահպանել իրենց կալվածքներում՝ Սյունիքում և Վայոց ձորում։ Նրանք դարձան գիտության և արվեստի հովանավորներ՝ իրենց պաշտպանության տակ առնելով վանքերն ու կրթօջախները։ Հենց այս համեմատաբար պաշտպանված միջավայրում, Պռոշյան իշխանների հովանու ներքո, հնարավոր դարձավ Գլաձորի համալսարանի հիմնադրումն ու ծաղկումը։ Այն ծնվեց որպես հայ մտքի պատասխանը պատմության մարտահրավերներին, որպես ապացույց, որ զենքի ուժին կարելի է հակադրել մտքի ուժը։

Գլուխ 2․ Հիմնադրումը. Մտքի ամրոցը

Գլաձորի համալսարանը չի առաջացել դատարկ տեղում։ Այն սնվել է Հայաստանի ավելի վաղ կրթական կենտրոնների՝ Անիի, Հաղպատի, Սանահինի, Գոշավանքի և Կեչառիսի ավանդույթներից։ Սակայն Գլաձորը որակական նոր թռիչք էր։ Նրա ճշգրիտ գտնվելու վայրի շուրջ պատմիչները երկար են վիճել։ Այսօր ընդունված է այն տեսակետը, որ համալսարանը գործել է Թանադե վանքում, որը գտնվում է ներկայիս Վերնաշեն գյուղի մոտ, իսկ որոշ գործունեություն ծավալվել է նաև մոտակա Աղբերց վանքում։ Տեղի ընտրությունը պատահական չէր. Վայոց ձորի լեռները ապահովում էին բնական պաշտպանություն և մեկուսացում, որն անհրաժեշտ էր անխափան մտավոր աշխատանքի համար։

Համալսարանի հիմնադրումը սովորաբար թվագրվում է 1280-1282 թվականներով, թեև այնտեղ ուսումնական կյանքը սկսվել էր ավելի վաղ։ Սակայն Գլաձորն իր փառքի գագաթնակետին հասավ և որպես համալսարան կայացավ մեծ մտածող, աստվածաբան և մանկավարժ Եսայի Նչեցու (1260/65 – 1338) ռեկտորության տարիներին։ Նչեցին էր, որ համակարգեց ուսումնական ծրագիրը, սահմանեց գիտական աստիճանների շնորհման կարգը և իր շուրջը համախմբեց ժամանակի լավագույն մտավորականներին։

Եսայի Նչեցին բացառիկ անհատականություն էր։ Նա ոչ միայն խորագիտակ աստվածաբան էր, այլև քերական, հռետոր, փիլիսոփա և մեկնիչ։ Նրա «Քերականության մեկնություն» աշխատությունը դարեր շարունակ եղել է հայոց լեզվի ուսուցման հիմնական ձեռնարկներից։ Սակայն նրա ամենամեծ տաղանդը մանկավարժությունն էր։ Նա կարողանում էր իր աշակերտների մեջ սերմանել ոչ միայն գիտելիք, այլև ազատ, քննադատական մտածողություն և բարոյական բարձր արժեքներ։ Նա ուսանողներին վերաբերվում էր որպես իր զավակների՝ ստեղծելով մի մթնոլորտ, որտեղ ուսուցիչն ու աշակերտը գիտելիքի որոնման ճանապարհին հավասար գործընկերներ էին։ Հենց այս մթնոլորտն էր, որ Գլաձորը դարձրեց ոչ թե պարզապես դպրոց, այլ իսկական մտավորականների ընտանիք։

Գլուխ 3․ Պարիսպներից ներս. Ուսումնական ծրագիրը և մտավոր կյանքը

Գլաձորի համալսարանի ուսումնական ծրագիրը կառուցված էր միջնադարյան եվրոպական համալսարանների կրթական մոդելի՝ «Յոթ ազատ արվեստների» հիմքի վրա, սակայն հարստացված էր հայկական հոգևոր և փիլիսոփայական մտքի հարուստ ավանդույթներով։ Կրթությունը բաժանված էր երկու հիմնական փուլի՝ եռյակ (trivium) և քառյակ (quadrivium)։

Եռյակ (Trivium)

Սա հումանիտար գիտությունների հիմքն էր, որը նպատակ ուներ զարգացնել ուսանողի տրամաբանական միտքը, լեզվական հմտությունները և վերլուծական կարողությունները։

1. Քերականություն (Grammatica)․ Սա պարզապես ուղղագրության կանոնների ուսուցում չէր։ Այն խորն ուսումնասիրություն էր գրաբարի՝ որպես գրական և գիտական լեզվի։ Աշակերտները սերտում էին Դիոնիսիոս Թրակացու, Դավիթ Քերականի և, իհարկե, Եսայի Նչեցու աշխատությունները։ Սա լեզվի միջոցով աշխարհը ճանաչելու արվեստ էր։
2. Հռետորաբանություն (Rhetorica)․ Այս առարկան սովորեցնում էր գեղեցիկ, համոզիչ և տրամաբանված խոսք կառուցելու արվեստը։ Այն անհրաժեշտ էր ոչ միայն ապագա քարոզիչների, այլև դիվանագետների և պետական գործիչների համար։ Ուսանողները ուսումնասիրում էին անտիկ և հայ հեղինակների ճառերը՝ փորձելով տիրապետել հանրային ելույթի նրբություններին։
3. Տրամաբանություն կամ Դիալեկտիկա (Logica/Dialectica)․ Սա մտածողության կառուցվածքի մասին գիտությունն էր։ Հիմնվելով Արիստոտելի, Պորփյուրի և հայ մեծ փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթի աշխատությունների վրա՝ ուսանողները սովորում էին վիճաբանել, փաստարկներ բերել, բացահայտել սոփեստությունները և հասնել ճշմարտությանը։

Քառյակ (Quadrivium)

Այս փուլը նվիրված էր ճշգրիտ գիտություններին, որոնք ընկալվում էին որպես աստվածային ներդաշնակության արտացոլումը նյութական աշխարհում։

1. Թվաբանություն (Arithmetica)․ Ուսումնասիրվում էր ոչ միայն հաշվողականությունը, այլև թվերի խորհրդապաշտական, փիլիսոփայական իմաստը։ Հիմքը Անանիա Շիրակացու «Թվաբանությունն» էր։
2. Երկրաչափություն (Geometria)․ Էվկլիդեսի «Սկզբունքների» ուսումնասիրությամբ աշակերտները ծանոթանում էին տարածական մտածողությանը, որն անհրաժեշտ էր նաև ճարտարապետության և աստղագիտության համար։
3. Աստղագիտություն (Astronomia)․ Սա գործնական մեծ նշանակություն ունեցող առարկա էր։ Դրա միջոցով էին կազմում եկեղեցական տոնացույցը, որոշում Զատկի օրը։ Ուսումնասիրում էին երկնային մարմինների շարժումը, արևի և լուսնի խավարումները։
4. Երաժշտություն (Musica)․ Դասավանդվում էր ոչ թե որպես զվարճանք, այլ որպես տիեզերական ներդաշնակության մասին գիտություն։ Ուսանողները սովորում էին եկեղեցական երաժշտության տեսությունը, ձայնեղանակները և խազերի համակարգը՝ հայկական միջնադարյան նոտագրությունը։

Այս յոթ արվեստներին տիրապետելուց հետո ուսանողները կարող էին անցնել բարձրագույն կրթության՝ խորանալով աստվածաբանության, փիլիսոփայության, բժշկության, մանրանկարչության և գրչության արվեստի մեջ։ Գլաձորում գործում էր հարուստ մատենադարան-գրադարան, որտեղ պահվում և ընդօրինակվում էին հայ և օտար հեղինակների տասնյակ ձեռագրեր։ Այստեղ էին աշխատում ժամանակի մեծագույն մտավորականները՝ փիլիսոփա Հովհաննես Որոտնեցին (որը հետագայում հիմնեց Տաթևի համալսարանը) և ճարտարապետ ու մանրանկարիչ անզուգական Մոմիկը, ում նուրբ արվեստը զարդարում է Գլաձորում ստեղծված լավագույն ձեռագրերը։

Գլուխ 4․ Ուսանողի կյանքը և լեգենդար ավարտական քննությունը

Ո՞վքեր էին Գլաձորի ուսանողները։ Նրանք երիտասարդներ էին Հայաստանի տարբեր գավառներից, ինչպես նաև Կիլիկյան Հայաստանից, ովքեր ձգտում էին ստանալ վարդապետական (գիտությունների դոկտորի) աստիճան։ Ուսման ամբողջական կուրսը տևում էր 7-8 տարի և պահանջում էր անմնացորդ նվիրում։

Ուսանողի օրը խիստ կանոնակարգված էր։ Այն սկսվում էր առավոտյան ժամերգությամբ, որին հաջորդում էին դասախոսությունները, գործնական պարապմունքները և ինքնուրույն աշխատանքը գրադարանում կամ գրչատանը։ Գրչատունը՝ սկրիպտորիումը, համալսարանի սիրտն էր։ Այստեղ ոչ միայն ընդօրինակվում էին հին ձեռագրեր, այլև ստեղծվում էին նորերը՝ ուսուցիչների աշխատությունները և ուսանողների թեզերը։ Ամեն մի գրված էջը, ամեն մի նկարված մանրանկարը պայքար էր մոռացության դեմ։

Սակայն Գլաձորի համալսարանի ամենահայտնի և գրավիչ ավանդույթը նրա ավարտական քննություններն էին, որոնք իսկական մտավոր մարտահրավեր էին։ Դրանք այնքան բարդ էին, որ դարձել էին լեգենդի առարկա։ Պատմությունը մեզ պահպանել է Եսայի Նչեցու սիրելի աշակերտներից մեկի՝ Ներսես Մշեցու քննության դրվագը։

Ավարտական թեզը պաշտպանելու համար ուսանողից պահանջվում էր.

1. Աստվածաշնչի անգիր իմացություն․ Շրջանավարտը պետք է ոչ միայն անգիր իմանար Սուրբ Գիրքը, այլև կարողանար մեկնել դրա ամենաբարդ հատվածները։
2. Հրապարակային բանավեճ․ Ուսանողը պետք է հրապարակավ պաշտպաներ իր գիտական թեզը՝ պատասխանելով ուսուցիչների և այլ ուսանողների ամենասուր հարցերին։ Սա տրամաբանության և հռետորական արվեստի իսկական փորձություն էր։
3. Ինքնուրույն աշխատանքի ստեղծում․ Նա պետք է ներկայացներ սեփական մեկնություն կամ փիլիսոփայական տրակտատ։

Ըստ ավանդության՝ Ներսես Մշեցին փայլուն է հանձնում իր քննությունը, սակայն Եսայի Նչեցին, ցանկանալով ստուգել նրա խոնարհությունը, մեղադրում է նրան թերանալու մեջ։ Ներսեսը, առանց վիճարկելու, ընդունում է ուսուցչի խոսքը։ Հենց այդ պահին Նչեցին գրկում է նրան և հայտարարում, որ նա հանձնել է ամենակարևոր քննությունը՝ հոգու ստուգումը։ Այնուհետև նրան հանդիսավոր կերպով շնորհվում է վարդապետական գավազան և ավարտական վկայագիր, որը նրան իրավունք էր տալիս դասավանդելու և քարոզելու։ Այս ավանդույթը ցույց է տալիս, որ Գլաձորում գիտելիքը անբաժան էր բարոյականությունից, իսկ իմաստությունը՝ խոնարհությունից։

Գլուխ 5․ Ժառանգությունն ու անկումը. Կրակը տեղափոխվում է Տաթև

Գլաձորի համալսարանի ոսկե դարը տևեց շուրջ վեց տասնամյակ։ 1338 թվականին Եսայի Նչեցու մահից հետո համալսարանը սկսեց աստիճանաբար թուլանալ։ Դրան նպաստեցին նաև քաղաքական անկայուն իրավիճակը և հովանավոր իշխանական տների դիրքերի թուլացումը։ 1340-ական թվականներին Գլաձորը որպես համալսարան դադարեց գոյություն ունենալուց։

Սակայն Գլաձորի կրակը չհանգավ։ Այն պարզապես տեղափոխվեց մեկ այլ վայր։ Եսայի Նչեցու ամենատաղանդավոր աշակերտներից Հովհաննես Որոտնեցին, վերցնելով իր ուսուցչի գաղափարներն ու ավանդույթները, տեղափոխվեց Սյունիք և հիմնադրեց Տաթևի համալսարանը, որը դարձավ Գլաձորի ուղղակի ժառանգորդն ու հայ մտքի նոր փάросը։ Ավելին, Գլաձորի սաները սփռվեցին ողջ Հայաստանով մեկ՝ իրենց հետ տանելով այն գիտելիքն ու ոգին, որը ստացել էին իրենց «մտքի ամրոցում»։

Գլաձորի համալսարանի ժառանգությունը հսկայական է.

• Մտավորականության կրթում․ Այն պատրաստեց մի քանի սերունդ հոգևորականներ, գիտնականներ, գրիչներ և մանկավարժներ, որոնք դարեր շարունակ պահպանեցին հայ մշակույթը։
• Ազգային ինքնության պահպանում․ Մոնղոլական տիրապետության պայմաններում, երբ գոյություն ուներ ձուլման վտանգ, Գլաձորը դարձավ հայերեն լեզվի, գրականության և աստվածաբանական մտքի պահպանման և զարգացման կենտրոն։
• Գիտության զարգացում․ Այստեղ զարգացան հայ փիլիսոփայական, քերականական և բնագիտական միտքը։
• Գրչության արվեստ․ Գլաձորում ստեղծվեցին հայկական մանրանկարչության լավագույն նմուշներից մի քանիսը, որոնք այսօր զարդարում են աշխարհի թանգարաններն ու մատենադարանները։

Այսօր, երբ մենք նայում ենք Գլաձորի թողած ժառանգությանը, հասկանում ենք, որ այն ավելին էր, քան պարզապես միջնադարյան համալսարան։ Այն հայ ժողովրդի գոյատևման ռազմավարության փայլուն օրինակ էր։ Մի ժամանակաշրջանում, երբ թվում էր, թե պատմությունը դատապարտել է հայերին անհետացման, նրանք ընտրեցին ամենահզոր զենքը՝ գիտելիքը։ Նրանք կառուցեցին ոչ թե քարե, այլ մտքի ամրոցներ, որոնք անառիկ մնացին թշնամու սրի և ժամանակի քայքայիչ ուժի համար։

«Հայկական Հոգվարթս» անվանումը, ի վերջո, ոչ այնքան կախարդանքի, որքան հրաշքի մասին է։ Այն հրաշքն է, թե ինչպես կարող է մարդկային միտքը, կամքն ու հավատը ստեղծել լույսի կղզյակներ խավարի օվկիանոսում։ Գլաձորը հենց այդպիսի կղզյակ էր, և նրա լույսը, փոխանցվելով Տաթևին, ապա սերնդեսերունդ, հասել է մինչև մեր օրերը՝ որպես հիշեցում այն մասին, որ ազգի իրական ուժը ոչ թե զենքի, այլ գրքի և գիտելիքի մեջ է։