Անիի անկման իրական պատճառները. ներքին պառակտվածության և արտաքին ագրեսիայի համադրությունը

Պատմության քառուղիներում կան քաղաքներ, որոնց անունները հոմանիշ են դարձել ոչ միայն փառքին ու քաղաքակրթական թռիչքին, այլև ողբերգական կորստին։

Այդպիսի քաղաք է Անին՝ Բագրատունյաց Հայաստանի հզոր մայրաքաղաքը, որը հայտնի էր որպես «Հազար ու մի եկեղեցիների քաղաք»։ Գտնվելով Մետաքսի ճանապարհի կարևորագույն խաչմերուկներից մեկում՝ Անին 10-րդ և 11-րդ դարերում հանդիսանում էր աշխարհի խոշորագույն մետրոպոլիսներից մեկը, որի բնակչությունը, ըստ որոշ գնահատականների, հասնում էր 100,000-200,000-ի՝ մրցակցելով Կոստանդնուպոլսի, Բաղդադի և Կահիրեի հետ։ Սակայն այս փառահեղ քաղաքի անկումը 1064 թվականին սելջուկ-թուրքերի կողմից պատմական պարզունակ ընկալմամբ հաճախ ներկայացվում է որպես արտաքին թշնամու հանկարծակի ու ջախջախիչ հարվածի արդյունք։ Իրականում, Անիի կործանումը մեկ ճակատամարտի կամ մեկ պաշարման հետևանք չէր։ Այն բարդ, բազմաշերտ գործընթաց էր՝ մի ողբերգություն, որի արմատները խորապես սերտաճել էին հայկական պետականության ներսում՝ քաղաքական պառակտվածության, ներքին դավաճանության և կարճատես որոշումների հողի մեջ, որը պարարտացվեց Բյուզանդական կայսրության կործանարար քաղաքականությամբ և վերջնականապես հնձվեց սելջուկյան սրով։ Անիի անկումը ոչ այնքան նվաճում էր, որքան փլուզում ներսից։

Մաս I. Փառքի գագաթնակետ և ներքին ճաքեր

Անիի «ոսկե դարը» համընկնում է Գագիկ Ա Բագրատունու (990-1020 թթ.) կառավարման շրջանին։ Այս ժամանակաշրջանում թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին։ Անին ոչ միայն վարչական կենտրոն էր, այլև տնտեսական հսկա։ Ախուրյանի կիրճի վրա կառուցված կամուրջները միացնում էին քաղաքը միջազգային առևտրային ուղիներին՝ դեպի Պարսկաստան, Միջագետք, Բյուզանդիա և հյուսիսային տափաստաններ։ Արհեստները ծաղկում էին. անեցին հայտնի էր իր մետաղագործությամբ, խեցեգործությամբ, ոսկերչությամբ և տեքստիլ արտադրությամբ։ Քաղաքը զարդարված էր ճարտարապետական գլուխգործոցներով, որոնցից ամենահայտնին Անիի Մայր տաճարն է՝ կառուցված Տրդատ ճարտարապետի կողմից։ Գագիկ Ա-ի օրոք կենտրոնական իշխանությունը ուժեղ էր, իսկ 50,000-անոց բանակը՝ մարտունակ։

Սակայն այս փայլուն ճակատի հետևում թաքնված էին խորքային, համակարգային խնդիրներ, որոնք բնորոշ էին հայկական պետականությանը։ Հիմնական խնդիրը հայկական ավատատիրական համակարգն էր՝ նախարարական կարգը։ Ի տարբերություն եվրոպական ֆեոդալիզմի, որտեղ վասալը հող էր ստանում ի պատասխան ծառայության, հայ նախարարները հնագույն, ժառանգական տոհմերի ներկայացուցիչներ էին, որոնք իրենց տիրույթները համարում էին իրենց անքակտելի սեփականությունը։ Նրանք ունեին սեփական զորքերը, դատարանները և հաճախ առաջնորդվում էին իրենց տոհմական նեղ շահերով, այլ ոչ թե համազգային կամ պետական նպատակներով։ Բագրատունի արքան, լինելով «թագավոր թագավորաց», իրականում առաջինն էր հավասարների մեջ և ստիպված էր մշտապես հավասարակշռել նախարարական տարբեր տների ամբիցիաները։ Այս համակարգը ներքուստ պարունակում էր անջատողականության և կենտրոնախույս ձգտումների վտանգ, որը պայթեց ամբողջ ուժգնությամբ Գագիկ Ա-ի մահից հետո։

Մաս II. Ներքին քայքայում. գահակալական կռիվներ և ճակատագրական կտակ

Գագիկ Ա-ի մահը 1020 թվականին դարձավ շրջադարձային կետ, որից սկսվեց Բագրատունյաց թագավորության անկման գործընթացը։ Գահը պետք է ժառանգեր ավագ որդին՝ Հովհաննես-Սմբատ Գ-ն, սակայն նրա կրտսեր եղբայրը՝ Աշոտ Դ-ն, որն աչքի էր ընկնում իր ռազմատենչությամբ և հավակնոտությամբ, չհամակերպվեց այդ իրողության հետ։ Արդյունքում, թագավորությունը ներքաշվեց կործանարար քաղաքացիական պատերազմի մեջ։

Այս հակամարտությունը մերկացրեց նախարարական համակարգի ողջ արատավորությունը։ Նախարարական տները, փոխանակ համախմբվելու օրինական թագավորի շուրջ և պահպանելու պետության կայունությունը, բաժանվեցին երկու ճամբարի։ Ոմանք սատարում էին Հովհաննես-Սմբատին, մյուսները՝ Աշոտին՝ ելնելով սեփական քաղաքական և տնտեսական շահերից։ Տարիներ տևած պատերազմը սպառեց երկրի ռազմական և տնտեսական ռեսուրսները, թուլացրեց կենտրոնական իշխանությունը և բարոյալքեց բնակչությանը։

Այս քաոսի պայմաններում Հովհաննես-Սմբատը, լինելով թույլ և անվճռական կառավարիչ, կայացրեց մի որոշում, որը կարելի է համարել ազգային դավաճանությանը հավասարազոր քայլ։ Վախենալով իր եղբորից և արտաքին սպառնալիքներից՝ նա դիմեց Բյուզանդիայի կայսր Բարսեղ Բ Բուլղարասպանի օգնությանը։ 1022 թվականին Տրապիզոնում կնքված պայմանագրով Հովհաննես-Սմբատը կտակեց իր թագավորությունը՝ Անի մայրաքաղաքով հանդերձ, Բյուզանդական կայսրությանը իր մահից հետո։ Սա աղետալի դիվանագիտական սխալ էր։ Փոխանակ ամրապնդելու սեփական դիրքերը և փնտրելու ներքին համախմբում, Հովհաննես-Սմբատը պարզապես օրինական հիմք տվեց Բյուզանդիային՝ ապագայում զավթելու Հայաստանի սիրտը։ Այս կտակը դարձավ այն դամոկլյան սուրը, որը կախված մնաց Անիի գլխին առաջիկա երկու տասնամյակների ընթացքում։

Մաս III. Բյուզանդական «մահվան գրկախառնություն»

Բյուզանդական կայսրությունը դարեր շարունակ վարել է երկդիմի քաղաքականություն Հայաստանի նկատմամբ։ Մի կողմից՝ ուժեղ և անկախ Հայաստանը ծառայում էր որպես կարևոր բուֆերային գոտի արևելյան սպառնալիքների դեմ։ Մյուս կողմից՝ Կոստանդնուպոլիսը մշտապես ձգտում էր ուղղակի վերահսկողություն հաստատել Հայկական լեռնաշխարհի ռազմավարական տարածքների վրա։ 11-րդ դարի սկզբին, երբ արևելքում հայտնվեց նոր, ահարկու ուժ՝ սելջուկ-թուրքերը, Բյուզանդիան որդեգրեց կարճատես և ինքնակործան քաղաքականություն։ Կայսրերը սխալմամբ հավատում էին, որ հայկական թագավորությունների վերացումը և տարածքների ուղղակի անեքսիան կամրապնդի կայսրության արևելյան սահմանը։

Հովհաննես-Սմբատի կտակը դարձավ այս քաղաքականության իրագործման բանալին։ 1040-ականների սկզբին, երբ մահացան և՛ Հովհաննես-Սմբատը, և՛ Աշոտ Դ-ն, Բյուզանդիան անմիջապես պահանջեց կատարել կտակի պայմանները։ Հայոց գահին էր բարձրացել Աշոտի որդին՝ երիտասարդ և խիզախ Գագիկ Բ-ն, ով փորձեց դիմադրել բյուզանդական ճնշմանը։ Նա տաղանդավոր զորավար էր և կարողացավ մի քանի հաղթանակներ տանել բյուզանդական զորքերի նկատմամբ՝ ժամանակավորապես վերականգնելով թագավորության ամբողջականությունը։

Սակայն Գագիկի ջանքերը տապալվեցին ներքին դավաճանության պատճառով։ Հայ նախարարական վերնախավի մի զգալի մասը, որը գլխավորում էր բյուզանդամետ պարագլուխ Վեստ Սարգիսը, իրենց անձնական և տոհմական շահերը վեր դասեցին ազգային անկախությունից։ Նրանք գտնում էին, որ բյուզանդական տիրապետության տակ իրենց տիրույթներն ու արտոնություններն ավելի ապահով կլինեն։ Այս խումբը սկսեց բանակցություններ վարել բյուզանդացիների հետ՝ Գագիկ Բ-ի թիկունքում։

Դավաճանության գագաթնակետը դարձավ Գագիկ Բ-ի խաբեությամբ Կոստանդնուպոլիս հրավիրվելը։ 1045 թվականին Կոստանդին IX Մոնոմախ կայսրը, խոստանալով բարեկամական բանակցություններ, Գագիկին հրավիրեց մայրաքաղաք։ Հենց որ հայոց վերջին արքան հասավ Կոստանդնուպոլիս, նրան ձերբակալեցին և ստիպեցին հրաժարվել գահից՝ փոխարենը կալվածքներ առաջարկելով Կապադովկիայում։ Միևնույն ժամանակ, Անիի բյուզանդամետ ուժերը՝ Վեստ Սարգսի գլխավորությամբ, քաղաքի բանալիները հանձնեցին բյուզանդական զորքերին։ Այսպես, առանց լուրջ մարտի, Բագրատունյաց Հայաստանի սիրտը՝ Անին, դարձավ բյուզանդական նահանգ։

Անեքսիայից հետո Բյուզանդիան իրականացրեց մի քայլ, որը կանխորոշեց ոչ միայն Անիի, այլև ողջ Հայաստանի ճակատագիրը։ Նրանք ցրեցին հայկական ազգային բանակը։ 50,000-անոց այս զորքը, որը դարեր շարունակ պաշտպանել էր երկիրը, որի զինվորները լավագույնս ծանոթ էին լեռնային տեղանքին և մարտավարությանը, պարզապես լուծարվեց։ Փոխարենը, բյուզանդացիները սահմանեցին դրամական հարկ՝ խոստանալով իրենց կայսերական լեգեոններով պաշտպանել սահմանները։ Սակայն բյուզանդական զորքերը բաղկացած էին տարբեր ազգությունների վարձկաններից, որոնք որևէ կապ չունեին հայկական հողի հետ և անտարբեր էին տեղի բնակչության ճակատագրի նկատմամբ։ Կայսրությունը, փաստացի, զինաթափեց Հայաստանը՝ այն դարձնելով անպաշտպան և խոցելի մի նոր, անողոք թշնամու առջև։

Մաս IV. Վերջին հարվածը. սելջուկյան փոթորիկ

Մինչ Անին տառապում էր ներքին խժդժություններից և բյուզանդական տիրապետությունից, արևելյան հորիզոնում հավաքվում էին սև ամպեր։ Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններից սկիզբ առած սելջուկ-թուրքերի շարժումը 11-րդ դարի կեսերին վերածվել էր իսկական փոթորկի։ Տուղրիլ բեկի և նրա հաջորդ Ալփ-Ասլանի գլխավորությամբ նրանք ստեղծել էին հսկայական կայսրություն՝ տարածվելով Պարսկաստանի և Միջագետքի վրա։ Նրանց առաջխաղացումը դեպի արևմուտք անխուսափելիորեն պետք է բախվեր Հայկական լեռնաշխարհին։

Սելջուկյան առաջին արշավանքները, որոնք սկսվեցին 1040-ական թվականներից, հիմնականում կրում էին հետախուզական և ավարառուական բնույթ։ Նրանք անխնա ավերում էին քաղաքներն ու գյուղերը, գերեվարում բնակչությանը և սարսափ սերմանում։ 1049 թվականին Արծն քաղաքի գրավումն ու կոտորածը ցնցեցին ողջ տարածաշրջանը։ Բյուզանդական կայսրությունը, որը պարտավորվել էր պաշտպանել Հայաստանը, ցույց տվեց իր სრული անկարողությունը։ Նրանց դանդաղաշարժ, բազմազգ բանակները չէին կարողանում արդյունավետորեն դիմակայել սելջուկների արագաշարժ, քոչվորական հեծելազորին։ Հայերը, զրկված լինելով սեփական բանակից, մնացել էին բախտի քմահաճույքին։

Անիի համար ճակատագրական պահը եկավ 1064 թվականին։ Սելջուկյան սուլթան Ալփ-Ասլանը, հսկայական զորքով մտնելով Հայաստան, շարժվեց դեպի «հազար ու մի եկեղեցիների քաղաքը»։ Այդ ժամանակ Անին բյուզանդական կայազորով պաշտպանվող քաղաք էր։ Սակայն պաշտպանությունը ի սկզբանե դատապարտված էր։ Բյուզանդական զորքերը չունեին բարոյական ոգի՝ պաշտպանելու իրենց համար օտար քաղաքը։ Քաղաքի հայ բնակչությունը, բարոյալքված տասնամյակների անկայունությունից և զրկված սեփական ռազմական ուժից, չկարողացավ կազմակերպել արդյունավետ դիմադրություն։

25-օրյա դաժան պաշարումից հետո, որի ընթացքում սելջուկները կիրառում էին հզոր պարսպակործան մեքենաներ, քաղաքի պարիսպները տեղի տվեցին։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ հետո, մարդկային երևակայությունից դուրս էր։ Ըստ ժամանակակից պատմիչների, այդ թվում՝ Արիստակես Լաստիվերցու, քաղաքում տեղի ունեցավ աննախադեպ կոտորած։ Փողոցները լցվեցին արյամբ, եկեղեցիները թալանվեցին և պղծվեցին, շենքերն այրվեցին։ Հարյուրհազարավոր մարդիկ սպանվեցին կամ գերեվարվեցին։ Քաղաքը, որը դարեր շարունակ եղել էր հայկական մտքի, մշակույթի և հոգևորության կենտրոնը, վերածվեց ավերակների։ Անիի անկումը ցնցող հարված էր ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև ողջ քրիստոնյա աշխարհի համար։

Եզրակացություն. աղետների համադրում

Ամփոփելով՝ կարելի է վստահաբար պնդել, որ Անիի անկումը մեկ պատճառ չունի։ Այն աղետալի իրադարձությունների մի շղթա էր, որտեղ ներքին թուլությունները և արտաքին ճնշումները միահյուսվեցին՝ ստեղծելով կործանման կատարյալ պայմաններ։

1. Ներքին պառակտվածություն. Նախարարական համակարգի կենտրոնախույս բնույթը, որը դրսևորվեց Գագիկ Ա-ի որդիների միջև տեղի ունեցած քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, մահացու հարված հասցրեց պետության միասնությանն ու ռազմական ներուժին։
2. Քաղաքական կարճատեսություն և դավաճանություն. Հովհաննես-Սմբատի ճակատագրական կտակը օրինական հիմք տվեց Բյուզանդիային՝ միջամտելու և ի վերջո զավթելու թագավորությունը։ Բյուզանդամետ նախարարների դավաճանությունը, որը հանգեցրեց Գագիկ Բ-ի գահընկեցությանը, վերջնականապես կործանեց հայոց անկախ պետականությունը։
3. Բյուզանդական կործանարար քաղաքականություն. Բյուզանդիան, վերացնելով հայկական թագավորությունը և լուծարելով ազգային բանակը, ոչ թե ամրապնդեց իր արևելյան սահմանը, այլ, ընդհակառակը, այն դարձրեց խոցելի և անպաշտպան սելջուկյան ներխուժման դեմ։
4. Սելջուկյան արշավանք. Սելջուկյան հզոր հարվածը դարձավ վերջին, մահացու գործոնը։ Սակայն այն հասավ մի մարմնի, որն արդեն մահացու հիվանդ էր ներսից։

Անիի ողբերգությունը պատմական դաս է այն մասին, թե ինչպես ներքին երկպառակությունը, անձնական շահը պետականից վեր դասելը և հզոր հարևանների նկատմամբ վարվող սխալ քաղաքականությունը կարող են հանգեցնել մեծագույն քաղաքակրթությունների կործանման։ Անիի ավերակներն այսօր ոչ միայն կորսված փառքի հուշարձան են, այլև հավերժական նախազգուշացում՝ ուղղված ապագա սերունդներին՝ ազգային միասնության գնի և անմիաբանության հետևանքների մասին։