Մոնղոլական արշավանքները - ինչպես Չինգիզ խանը փոխեց աշխարհի քարտեզը

Մոնղոլական արշավանքները ոչ միայն քաղաքական քարտեզը վերափոխեցին, այլև փոխեցին միջազգային առևտրի ուղիները, մշակութային փոխանակումները և նույնիսկ միջպետական հարաբերությունների ընկալումը։

Չինգիզ խանի վերելքը

• Չինգիզ խանը (ծնունդով Թեմուջին, 1162 թ․) ծնվեց տատարսկայ-մոնղոլական ցեղի առաջնորդի ընտանիքում։
• Մանկությունը անցավ դաժան պայմաններում, կորստի և դավաճանության միջավայրում։
• Նա կարողացավ միավորել մոնղոլական բազում ցեղերը և ձևավորեց հզոր ռազմական ու քաղաքական համակարգ։
• 1206 թ․ մոնղոլների խուրղուլթայ ժողովում Թեմուջինը հռչակվեց Չինգիզ խան՝ «ծագած տիեզերքից տրված խան»։

Ռազմական մեքենան և նորարարությունները

Չինգիզ խանի բանակը հաջողության հասավ մի քանի առանցքային գործոնների շնորհիվ։

• Բարձր կարգապահություն և խիստ հիերարխիա։
• Գերազանց հեծելազոր՝ շարժունակ և անակնկալ գրոհի ունակ։
• Խիստ լրտեսական և տեղեկատվական համակարգ։
• Քաղաքների պաշարման նորարարական տեխնոլոգիաներ, borrowed from China and the Middle East։

Մոնղոլների մոտ գոյություն ուներ «դեսմիալ» համակարգը՝ բանակը բաժանվում էր տասնյակների, հարյուրների, հազարների ու տումենների (10.000 զինվորից կազմված միավորներ)։

Արշավանքները չինաստանում և կենտրոնական ասիայում

• Սկզբում Չինգիզ խանը հարձակվեց Թանգուտների և Ջին դինաստիայի վրա Չինաստանում։
• Նա հիմնովին ավերեց Զհոնգդունգը (այսօրվա Պեկին) և դաժան հարված հասցրեց չինական քաղաքներին։
• Կենտրոնական Ասիայում մոնղոլները ջախջախեցին Խվարեզմի իշխանությունը՝ Սամարղանդի, Բուխարայի և Ուրգենչի կործանումով։

Այս տարածքներում մոնղոլները ոչ միայն ավերածություններ թողեցին, այլև վերահսկողության տակ առան Մետաքսի ճանապարհի կարևորագույն հատվածները։

Արշավանքները պարսկաստանում, կովկասում և ռուսական հողերում

• 1220-ականներին մոնղոլները ներխուժեցին Պարսկաստան և Կովկաս։
• Հայկական և վրացական տարածքները նույնպես ենթարկվեցին նրանց գրոհներին։ 1220 թ․ մոնղոլները հասան նույնիսկ Հայաստանի լեռնաշխարհ։
• 1223 թ․ Կալկայի ճակատամարտում մոնղոլները ջախջախեցին ռուսական իշխանների և կիևյան ուժերի միավորված բանակը։

Եվրոպայի դռանը

Չինգիզ խանի մահից (1227 թ․) հետո նրա ժառանգները շարունակեցին արշավանքները։

• Բաթու խանը (Չինգիզի թոռը) ղեկավարեց «Ոսկե Հորդան»։
• Մոնղոլները ավերեցին Կիևը (1240 թ․) և հասան Հունգարիայի դաշտեր։
• Եվրոպան կանգնեց մոնղոլական նվաճումների եզրին, բայց օբյեկտիվ պատճառներով (Մոնղոլիայի ներսում քաղաքական ժառանգական հարցեր) զորքերը հետ կանչվեցին։

Աշխարհի քարտեզի վերափոխումը

Մոնղոլական կայսրությունը 1270-ականներին ընդգրկում էր Չինաստանից մինչև Արևելյան Եվրոպա տարածք՝ շուրջ 33 միլիոն կմ², մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ կայսրությունը։

Արդյունքները․

• Մետաքսի ճանապարհի վերահսկողությունը միավորեց Արևելք և Արևմուտք։
• «Փաքս Մոնղոլիկա»-ն (մոնղոլական խաղաղություն) նպաստեց առևտրին, գիտելիքի ու տեխնոլոգիաների շրջանառությանը։
• Սակայն միևնույն ժամանակ ավերածությունները՝ քաղաքների ոչնչացումը և միլիոնավոր մարդկանց սպանությունը, հսկայական մարդկային կորուստներ բերեցին։

Չինգիզ խանի արշավանքները ցույց տվեցին, թե ինչպես կարող է մի փոքր ժողովուրդ, լավ կազմակերպված և առաջնորդված, փոխել համաշխարհային պատմության ընթացքը։ Մոնղոլական կայսրությունը երկար չպահպանվեց իր ամբողջ ծավալով, բայց նրա թողած ազդեցությունը զգացվեց դարերով՝ սկսած առևտրից ու մշակույթից մինչև քաղաքական քարտեզի ձևավորումը։