Գեորգի Չիչերինի հանճարեղ պատասխանը Թուրքիային Արարատի և հայկական զինանշանի մասին

Կան պահեր, երբ մեկ դիպուկ նախադասությունը կարող է ավելին անել, քան երկարատև բանակցությունները։ Երբ սուր միտքը դառնում է ավելի հզոր զենք, քան քաղաքական ճնշումը։ Հայ ժողովրդի 20-րդ դարի պատմության մեջ այդպիսի մի դրվագ է Արարատ լեռը Հայաստանի զինանշանի վրա պատկերելու և դրան հետևած դիվանագիտական բախման պատմությունը, որի հանգուցալուծումը մինչ օրս հիացմունք է պատճառում։ Սա պատմություն է ոչ միայն խորհրդանիշի, այլև ազգային ինքնության անքակտելի իրավունքի մասին։

Հոգու քարտեզը՝ ընդդեմ քաղաքական սահմանների

1920-ականների սկիզբը հայ ժողովրդի համար ծանրագույն ժամանակաշրջան էր։ Եղեռնի սարսափից և Առաջին Հանրապետության կորստից հետո, նորաստեղծ Խորհրդային Հայաստանը փորձում էր կառուցել իր ապագան։ 1921 թվականի Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով գծված նոր սահմանները խորը վերք էին թողել ազգային գիտակցության վրա. Արարատը՝ հայության հոգևոր հենասյունը, մնացել էր սահմանից այն կողմ՝ Թուրքիայի տարածքում։

Հենց այս պայմաններում, երբ աշխարհագրական քարտեզն այլևս հօգուտ հայերի չէր, անհրաժեշտ էր ստեղծել նոր՝ հոգևոր և մշակութային քարտեզ։ 1922 թվականին, երբ սկսվեց Հայկական ԽՍՀ-ի պետական զինանշանի ստեղծման աշխատանքը, այդ պատմական առաքելությունն իրենց վրա վերցրին երկու հանճար՝ նկարիչ Մարտիրոս Սարյանը և ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը։

Սարյանի համար որևէ երկընտրանք գոյություն չուներ։ Զինանշանի սրտում պետք է լիներ Արարատը։ Սա պարզապես նկարչի ընտրություն չէր, այլ սկզբունքային դիրքորոշում։ Ի պատասխան այն հարցադրումների, թե ինչպես կարելի է պատկերել մի լեռ, որը ֆիզիկապես այլ երկրում է, Վարպետը տվել է իր հանրահայտ պատասխանը.

«Արարատը հայ ժողովրդի խորհրդանիշն է։ Որտեղ էլ որ հայը լինի, աշխարհի որ ծայրում էլ ապրի, նրա հայացքը միշտ ուղղված է դեպի Արարատ։ Ես՝ որպես հայ նկարիչ, չէի կարող այն չնկարել»։

Բողոք Անկարայից և Չիչերինի փայլուն քայլը

Երբ զինանշանի նախագիծը հայտնի դարձավ, քեմալական Թուրքիան պաշտոնական բողոք ներկայացրեց։ Թուրք դիվանագետները պնդում էին, որ սա թշնամական քայլ է և տարածքային հավակնության բացահայտ դրսևորում։ «Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանն իր զինանշանի վրա պատկերել մի լեռ, որը գտնվում է մեր տարածքում»,- վրդովված հարցնում էին նրանք։

Հարցը հասավ Մոսկվա, որտեղ այն պետք է լուծեր ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Գեորգի Չիչերինը։ Բարձրագույն ինտելեկտի և անթերի դիվանագիտական հմտությունների տեր այս պաշտոնյան բախվեց մի խնդրի, որը պահանջում էր ոչ ստանդարտ լուծում։

Հերթական բանակցությունների ժամանակ, երբ թուրքական կողմը կրկին բարձրացրեց իր պահանջը, Չիչերինը, առանց ձայնը բարձրացնելու, հանգիստ տոնով արտաբերեց մի նախադասություն, որը դարձավ դիվանագիտական սրամտության դասական օրինակ.

«Թուրքիայի դրոշի վրա պատկերված է կիսալուսին։ Սակայն, որքանով մեզ հայտնի է, Լուսինը Թուրքիայի տարածքը չէ»։

Մի պահ դահլիճում լռություն տիրեց։ Այս պարզ, բայց անսպասելի համեմատությունը մերկացրեց թուրքական փաստարկի ողջ թուլությունը։ Չիչերինը փայլուն կերպով ցույց տվեց, որ ազգային խորհրդանիշները պատկանում են մշակութային և հոգևոր, ոչ թե աշխարհաքաղաքական տիրույթին։

Խորհրդանիշի հաղթանակը

Այսպիսով, Արարատը մնաց Հայաստանի զինանշանի վրա՝ դառնալով ոչ միայն հայրենիքի կարոտի, այլև ազգային արժանապատվության հաղթանակի խորհրդանիշ։ Այն զարդարեց Խորհրդային Հայաստանի զինանշանը յոթանասուն տարի, իսկ անկախության վերականգնումից հետո հպարտորեն տեղ գտավ Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս զինանշանի կենտրոնում։

Այս պատմությունը մեզ հիշեցնում է, որ ազգի իրական հարստությունը ոչ թե քառակուսի կիլոմետրերով է չափվում, այլ իր խորհրդանիշների հզորությամբ։ Եվ ինչպես գրել է մեծն Համո Սահյանը՝ Արարատը «մեր ծննդյան վկայականի քարե կնիքն է»։ Այդ կնիքը ջնջել հնարավոր չէ, և քանի դեռ հայի հայացքն ուղղված է դեպի սարը, այն միշտ կմնա մերը՝ անկախ բոլոր սահմաններից ու քարտեզներից։