Արցախի 44-օրյա պատերազմը. երբ երկինքը սևացավ և հազարավոր կյանքեր մարեցին

Ներածություն. վերջին խաղաղ առավոտը

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ի առավոտը կսկսվեր ինչպես միշտ․ Արցախի գյուղերում մարդիկ պետք է գնային դաշտ, երեխաները՝ դպրոց, զինվորները՝ հերթական հերթապահության։ Բայց այդ օրը արեգակը մթնեց հրետանային պայթյունների ճիչի տակ։ Առավոտյան ժամը 07։10-ին ադրբեջանական զինուժը հարձակվեց ողջ շփման գծով, և մի վայրկյանում խաղաղությունը դարձավ մղձավանջ։

Այդ օրից սկսած 44 օր շարունակ երկինքը կրակում էր․ հրթիռներ, անօդաչուներ, հրետանի։ Քաղաքներն ու գյուղերը վերածվեցին թիրախների։ Տասնյակ հազարավոր մարդիկ իրենց տները լքեցին՝ ձեռքին միայն փաստաթղթեր ու մի պայուսակ հագուստ։

Այս պատերազմը ոչ թե սահմանային բախում էր, այլ՝ լայնածավալ, տեխնոլոգիական պատերազմ, որը հավերժ կփոխեր տարածաշրջանի ճակատագիրը։

Պատերազմի սկիզբը. երբ երկինքը լցվեց կրակով

Ադրբեջանը, երկար տարիների ռազմական վերազինումից հետո, ընտրեց ժամանակը՝ հարձակվելու։ Հարվածները սկսվեցին միաժամանակ հյուսիսից մինչև հարավ․ Մարտունի, Հադրութ, Մարտակերտ։ Հրթիռները թիրախավորում էին ոչ միայն դիրքերը, այլև քաղաքացիական ենթակառուցվածքները՝ դպրոցներ, հիվանդանոցներ, ճանապարհներ։

Առաջին իսկ ժամերին պարզ դարձավ՝ սա այն պատերազմը չէր, որին մենք սովոր էինք։ Եթե 1990-ականներին դիրքապահները պայքարում էին հավասար զենքերով, ապա հիմա ադրբեջանական կողմը պատերազմի դաշտ բերեց Թուրքիայից և Իսրայելից գնված ամենաժամանակակից ԱԹՍ-ները։ «Բայրաքթարները» դարձան հայկական զինվորների համար մահվան խորհրդանիշ։

Հոկտեմբեր ամիսը դարձավ «երկնքի պատերազմի» ամիս։ ԱԹՍ-ները ոչնչացնում էին տանկերը դեռ չհասցրած դիրքավորվելուն։ Գյուղերի վրա կախված «պտտվող աչքը» թշնամու համար նշանակում էր լազերային նշում, իսկ հայ զինվորի համար՝ անխուսափելի կործանում։

Մարդկային կորուստներ. չապրված երազանքների սերունդ

Արցախի այս պատերազմը հատկապես դաժան էր իր զոհերի թվով։

• Հայկական կողմ․ շուրջ 3825 զոհված զինվոր։ Նրանցից շատերը 18-20 տարեկան տղաներ էին՝ ուղիղ զորակոչից հետո։ Տասնյակ ընտանիքներ դեռ սպասում են անհետ կորածների վերադարձին։
• Ադրբեջանական կողմ․ պաշտոնապես հայտարարված 2906 զոհված զինվոր։
• Քաղաքացիական կորուստներ․ հայկական կողմում՝ առնվազն 185 քաղաքացի, ադրբեջանական կողմում՝ մոտ 100 քաղաքացիական զոհ։

Բայց թվերը չեն պատմում իրականությունը։ Թվերի հետևում կան անուններ, երազանքներ ու ապագաներ, որոնք կիսատ մնացին։

Դասարաններ դատարկվեցին․ ուսանողներ չվերադարձան համալսարան։ Գյուղերի հարսանիքներում փեսաներ չկային։ Երեխաներ ծնվեցին առանց հայրերի։ Այս պատերազմը խլեց ոչ միայն կյանքեր, այլև սերունդներ։

Տեխնիկա ընդդեմ կյանքի. անօդաչուների դարաշրջանը

Եթե Արցախյան առաջին պատերազմը 90-ականներին կարելի էր անվանել «ավտոմատների պատերազմ», ապա 2020-ի պատերազմը դարձավ «ԱԹՍ-ների պատերազմ»։

• Հայկական կողմը կորցրեց շուրջ 255 տանկ, որոնցից մի մասը ոչնչացվեց, մյուսները՝ գրավվեցին։
• Ադրբեջանը կորցրեց շուրջ 62 տանկ, բայց տեխնիկական գերազանցությունը միանշանակ իր կողմն էր։
• ՀՕՊ համակարգերը, որոնք տարիներ շարունակ դիտվում էին որպես «անխոցելի վահան», վայրկյանների ընթացքում վերածվեցին մետաղի կույտի։

Հայկական զինվորի համար խրամատը այլևս պաշտպանական կառույց չէր․ երկինքը տեսնում էր ամեն ինչ։ Զինվորները պատմում էին, թե ինչպես էին օրերով թաքնվում՝ առանց կրակելու, որպեսզի չբացահայտվեն։

Այս պատերազմը ցույց տվեց, որ դասական բանակը այլևս չի կարող գոյատևել առանց տեխնոլոգիական հավասարության։

Շուշին. սրտի կորստի օրը

Նոյեմբերի առաջին օրերը դարձան վճռական։ Երբ լուրերը հասան, որ Շուշին պաշարման մեջ է, շատերը դա համարեցին անհնար։ Շուշին՝ հայի սրտի բերդը, ինչպես կարող էր ընկնել։

Բայց նոյեմբերի 7-ին արդեն անփոփոխ ճշմարտություն էր․ քաղաքը անցել էր ադրբեջանական կողմի վերահսկողության տակ։ Շուշիի անկումը միայն ռազմավարական պարտություն չէր․ դա հոգեբանական կործանում էր։

Շուշին հայերի համար եղել է ոչ միայն քաղաք, այլ հիշողության, երգերի, ազատագրության խորհրդանիշ։ Նրա կորուստը հավասարազոր էր հոգու կորստի։

Հրադադար. ստորագրված ցավը

Նոյեմբերի 9-ի գիշերը, երբ մարդիկ լսեցին եռակողմ հայտարարության մասին, շատերի համար դա էր իրական նահանջի պահը։

Հրադադարն ազդարարեց կրակի դադարեցում, բայց չդադարեցրեց ցավը։

• Արցախից շուրջ 70,000-100,000 մարդ թողեց տունն ու ունեցվածքը։
• Հայաստանի ներսում ծագեցին քաղաքական ճգնաժամեր։
• Սփյուռքում աճեց վիրավորվածության ու անօգնականության զգացումը։

Նոյեմբերի 10-ի առավոտը Հայաստանում դարձավ լացով լի օր․ հազարավոր մարդիկ դուրս եկան փողոցներ՝ բողոքելով ստորագրված հայտարարությունից։ Բայց կորուստը արդեն անշրջելի էր։

Միջազգային արձագանքներ. աշխարհը դիտում էր կողքից

Պատերազմի ընթացքում միջազգային հանրությունը սահմանափակվեց կոչերով։ Միացյալ Նահանգները, ԵՄ-ն և Ռուսաստանը հերթով պահանջում էին հրադադար, բայց ոչ ոք չկանգնեցրեց պատերազմը։

Միակ իրական քայլը եղավ, երբ Ռուսաստանի միջնորդությամբ կնքվեց հրադադարի պայմանագիրը։ Այսպիսով, Ռուսաստանը ամրապնդեց իր ներկայությունը Հարավային Կովկասում՝ խաղաղապահների տեղակայմամբ։ Թուրքիան էլ դարձավ տարածաշրջանի բացահայտ խաղացող։

Աշխարհը դարձյալ թողեց Հայաստանը մենակ իր ցավի հետ։

Հետպատերազմյան դատարկություն. երբ գյուղերը լռեցին

Պատերազմից հետո Արցախը այլևս նույնը չէր։ Շատ գյուղեր դատարկվեցին։ Երեխաները դպրոց գնացին, բայց դասարաններում նստարանները դատարկ մնացին։

Հայաստանում ամեն ընտանիք ուներ զոհված կամ վիրավոր զինվոր։ Հարսանիքները վերածվեցին սգի արարողությունների։ Երաժշտությունը լռեց։

Մայրերը իրենց որդիների լուսանկարները ձեռքին նստում էին Եռաբլուրում՝ խոսելով նրանց հետ այնպես, կարծես նրանք դեռ կենդանի լինեին։

Այս դատարկությունը բառերով չի չափվում․ դա անվերջանալի լռություն է, որը շարունակվում է մինչ օրս։

Պատմություն, որ չի ավարտվում

Արցախյան 44-օրյա պատերազմը հայ ժողովրդի համար դարձավ նոր Մեծ Եղեռնի հիշեցում։ Այն մեզ թողեց հազարավոր գերեզմաններ, ավերակ գյուղեր, կիսատ երազանքներ։

Այս պատերազմը սովորեցրեց դաժան ճշմարտություն․ փոքր ազգերի խաղաղությունը երբեք չի լինում հավերժ, և միայն ուժն է որոշում ճակատագիրը։

Ամեն օր, երբ հայ մայրերը գնում են Եռաբլուր, այս պատմությունը շարունակում է գրվել։ Ոչ թե պատմության դասագրքերում, այլ կենդանի՝ մեր սրտերում։