Լևոն Ե Լուսինյան. Վերջին արքան առանց թագավորության

Սա Կիլիկյան Հայաստանի վերջին գահակալ Լևոն Ե Լուսինյանի վերջին հանգրվանն է՝ մի մարդու, ով կորցրեց իր թագավորությունը, բայց երբեք չկորցրեց իր արքայական տիտղոսն ու առաքելությունը։ Նրա կյանքը ողբերգական, արկածային և համառ պայքարի աննախադեպ պատմություն է։

Փոթորկի կենտրոնում. Գահակալություն և անկում

Երբ Լևոն Լուսինյանը 1374 թվականին ժամանեց Կիլիկիայի մայրաքաղաք Սիս՝ գահը ստանձնելու, հայկական թագավորությունն արդեն վաղուց իր երբեմնի հզորության ստվերն էր միայն։ Դարեր շարունակ լինելով քրիստոնեական կղզյակ մուսուլմանական տերությունների միջավայրում՝ Կիլիկիան ուժասպառ էր անվերջ պատերազմներից։ Լևոնի թագադրումը տեղի ունեցավ պաշարված քաղաքում։ Եգիպտոսի մամլուքները, որոնք վաղուց էին ցանկանում վերջ դնել հայկական պետականությանը, ամբողջ ուժով շրջապատել էին թագավորության վերջին հենակետը։

Սակայն արտաքին թշնամին միակ սպառնալիքը չէր։ Թագավորությունն արդեն երկար ժամանակ մասնատված էր ներքին խժդժություններից։ Լևոնը, լինելով ֆրանսիական ծագումով Լուսինյանների տոհմից և կաթոլիկ, գահ էր բարձրանում մի երկրում, որի ազնվականության և հոգևորականության մեծ մասը հավատարիմ էր Հայ Առաքելական եկեղեցուն։ Իշխանական տները բաժանված էին երկու խմբի՝ լատինամետների, ովքեր Արևմուտքից ռազմական օգնություն ստանալու համար պատրաստ էին գնալ անգամ դավանաբանական զիջումների, և ազգայնականների, ովքեր թերահավատորեն էին վերաբերվում Արևմուտքի խոստումներին և պայքարում էին ազգային-կրոնական ինքնությունը պահպանելու համար։ Այս ներքին պառակտումը մահացու հարված էր թուլացած պետության համար՝ այն դարձնելով հեշտ որս Եգիպտոսի մամլուքների հզոր ռազմական մեքենայի համար։

Գահակալությունը տևեց ընդամենը մի քանի ամիս։ 1375 թվականին, երկարատև ու հերոսական դիմադրությունից հետո, Սիսը ընկավ։ Լևոն Ե-ն իր ընտանիքի հետ գերևարվեց և շղթայակապ տարվեց Կահիրե։ Սա ոչ միայն մեկ թագավորի անձնական ողբերգությունն էր, այլև հայոց անկախ պետականության ավարտը հաջորդ գրեթե վեց դարերի համար։

Ոսկե վանդակ. Գերություն Կահիրեում

Կահիրեում Լևոնը սովորական բանտարկյալ չէր։ Նա թագավոր-գերի էր՝ քաղաքական կարևոր խաղաքար մամլուք սուլթանի ձեռքում։ Նրան պահում էին պատվավոր պայմաններում, սակայն խիստ հսկողության տակ։ Այս «ոսկե վանդակում» Լևոնն անցկացրեց յոթ երկար տարի։ Այդ ընթացքում նա կորցրեց իր կնոջը՝ Մարգարիտա դե Սուասոնին, և իրենց միակ դստերը՝ Մարիամին, ինչը նրա վիշտը դարձրեց անսահման։ Սակայն նույնիսկ գերության մեջ նա չէր դադարում մտածել իր կորսված թագավորությունը վերադարձնելու մասին։

Նրա ազատության համար սկսվեցին բանակցություններ եվրոպական մի շարք գահակալների, հատկապես Կաստիլիայի (Իսպանիա) Խուան I թագավորի և Հռոմի պապի միջնորդությամբ։ Երկարատև դիվանագիտական ջանքերի և մեծ փրկագնի վճարումից հետո, 1382 թվականին Լևոն Ե-ն վերջապես ազատ արձակվեց։

Թագավոր-ուխտավոր. Նոր առաքելություն Եվրոպայում

Ազատվելով գերությունից՝ Լևոնը սկսեց իր կյանքի երկրորդ, ոչ պակաս դրամատիկ փուլը։ Նա այլևս իշխող միապետ չէր, այլ թագավոր-վտարանդի, ում միակ նպատակը նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելն էր՝ Կիլիկիան ազատագրելու համար։ Նա ճանապարհորդում էր եվրոպական արքունիքից արքունիք՝ հանդես գալով որպես կենդանի խորհրդանիշ ընկած քրիստոնյա թագավորության։

Նրա առաջին հանգրվանը Կաստիլիան էր, որտեղ Խուան I թագավորը նրան ընդունեց մեծագույն պատիվներով։ Ի նշան հարգանքի և աջակցության՝ իսպանացի միապետը Լևոնին ցմահ տիրապետման իրավունքով պարգևատրեց Մադրիդ, Վիլյա Ռեալ և Անդուխար քաղաքները՝ նշանակելով նրան տարեկան մեծ թոշակ։ Լևոն Ե Լուսինյանը դարձավ Մադրիդի առաջին և միակ օտարազգի տերը։ Սակայն իսպանական տիրույթները նրա համար ընդամենը ժամանակավոր կայան էին։ Նրա հայացքը միշտ ուղղված էր դեպի Արևելք՝ դեպի կորսված հայրենիք։

Մեծ բեմում. Խաղաղարարը Հարյուրամյա պատերազմում

Շուտով Լևոնը հասկացավ, որ իր երազանքի խաչակրաց արշավանքը երբեք չի կայանա, քանի դեռ Եվրոպայի երկու գերհզոր քրիստոնյա տերությունները՝ Անգլիան և Ֆրանսիան, գտնվում են իրար դեմ մղվող կործանարար Հարյուրամյա պատերազմի մեջ։ Եվ այստեղ նա իր վրա վերցրեց անհավանական մի դեր՝ դառնալով խաղաղարար-բանակցող այդ երկու թշնամի թագավորությունների միջև։

Նա հավատում էր, որ եթե կարողանա հաշտեցնել Անգլիայի Ռիչարդ II և Ֆրանսիայի Շառլ VI թագավորներին, նրանք իրենց միացյալ ուժերը կուղղեն դեպի Արևելք՝ ազատագրելու ոչ միայն Հայաստանը, այլև քրիստոնյա մյուս սրբավայրերը։ Նրա դիվանագիտական առաքելությունը հեշտ չէր։ Լևոնը պետք է շարժվեր բարդ քաղաքական լաբիրինթոսներում, որտեղ յուրաքանչյուր արքունիք ուներ իր շահերն ու նախապաշարմունքները։ Նա պարզապես չէր խնդրում, այլ բերում էր ռազմավարական փաստարկներ՝ ընդգծելով, որ քրիստոնեական աշխարհի ներքին պատերազմները միայն թուլացնում են ընդհանուր ճակատը և ուժեղացնում արտաքին թշնամիներին։ Նրա՝ որպես «Արևելքի վերջին քրիստոնյա արքայի» կարգավիճակը նրան տալիս էր բարոյական հեղինակություն, որը թույլ էր տալիս խոսել եվրոպական միապետների հետ որպես հավասարը հավասարի հետ։

Օգտագործելով իր դիվանագիտական հմտությունները, Լևոնը մի քանի տարի շարունակ ճանապարհորդեց Լոնդոնի և Փարիզի միջև։ Նրան հաջողվեց կազմակերպել մի քանի հանդիպում և անգամ կնքել կարճաժամկետ զինադադարներ։ Եվրոպացի միապետները նրան լսում էին հարգանքով, սակայն նրանց քաղաքական շահերն ավելի ուժեղ գտնվեցին, և Լևոնի մեծագույն նախաձեռնությունը՝ հաշտեցնել Արևմուտքը հանուն Արևելքի փրկության, ի վերջո ձախողվեց։

Փարիզյան վերջաբան և թագավորական հուղարկավորություն

Իր կյանքի վերջին տարիները Լևոն Ե-ն անցկացրեց Փարիզում՝ Ֆրանսիայի թագավորի հովանու ներքո։ Նա մահացավ 1393 թվականի նոյեմբերի 29-ին։ Ֆրանսիայի Շառլ VI թագավորը, ի նշան մեծագույն հարգանքի իր «եղբայր» հայոց արքայի հանդեպ, հրամայեց նրան հուղարկավորել ոչ թե սովորական գերեզմանատանը, այլ Սեն-Դենի աբբայությունում՝ Ֆրանսիայի թագավորների կողքին։ Սա աննախադեպ պատիվ էր, որը վկայում էր այն հեղինակության մասին, որ վայելում էր անհայրենիք, բայց աննկուն արքան։

Նրա տապանաքարի վրա փորագրված է լատիներեն հուզիչ մի արձանագրություն, որն ամփոփում է նրա ողջ կյանքը.

«Այստեղ հանգչում է ազնվազարմ և մեծիշխան իշխան Լևոն դե Լուսինյան Հինգերորդը, Հայոց թագավորության լատին արքան... ով իր հոգին ավանդեց Աստծուն Փարիզում, Տիրոջ 1393 թվականի նոյեմբերի 29-ին»։

Լևոն Ե Լուսինյանի պատմությունը մարդկային ոգու տոկունության խորհրդանիշ է։ Նա կորցրեց իր գահը, իր ընտանիքը, իր հայրենիքը, բայց մինչև վերջին շունչը պայքարեց հանուն կորսվածի վերադարձի։ Նրա կյանքը ցույց է տալիս, որ թագավոր լինելը միայն տարածք ունենալը չէ, այլև պատասխանատվություն, առաքելություն և անկոտրում հավատ։ Նրա շիրիմը Փարիզում մինչ օրս հիշեցնում է աշխարհին հայոց անկախ պետականության և նրա վերջին, աննկուն արքայի մասին։