Հոգեբանական երևույթներ՝ դեժավյուից մինչև սինեսթեզիա

Դեժավյուն, սինեսթեզիան, ֆանտոմային ցավերը, մանդելայի էֆեկտը, հիպնագոգիկ պատրանքները և այլ հոգեբանական ֆենոմեններ դեռևս շարունակում են զարմացնել գիտնականներին։ Եկե՛ք ուսումնասիրենք այս երևույթները և բացատրենք, թե ինչ է իրականում տեղի ունենում մեր ուղեղում։

Դեժավյու (Déjà vu) - երբ ապրել ես այն, ինչ դեռ չի եղել

Դեժավյուն ֆրանսերենից թարգմանաբար նշանակում է «արդեն տեսած»։ Դա այն զգացողությունն է, երբ թվում է, թե նոր իրավիճակը կամ տեղանքը արդեն ապրել կամ տեսել ես, բայց իրականում դա անհնար է։

Ինչպես է առաջանում

• Ուղեղը պահպանում է անցյալի մանր կադրեր։
• Երբ ներկա պահը նման է նախկին փորձին, հիշողության համակարգը սխալմամբ այն «բարձրացնում» է որպես արդեն ապրված։

Հետաքրքիր փաստ

Մարդկանց շուրջ 70%-ը իրենց կյանքում գոնե մեկ անգամ զգացել են դեժավյու։ Ամենից հաճախ դա նկատվում է 15-25 տարեկանների մոտ։

Սինեսթեզիա (Synesthesia) - երբ լսում ես գույները

Սինեսթեզիան եզակի հոգեբանական երևույթ է, երբ տարբեր զգայարանների ընկալումները «խառնվում» են։

Տեսակներ՝

• Գրաֆեմա-գույն - թվերը և տառերը միշտ ունեն իրենց հատուկ գույնը։
• Ձայն-գույն - երաժշտական նոտաները «տեսանելի» գույներով են ընկալվում։
• Համային սինեսթեզիա - հնչյունները կարող են առաջացնել համի զգացողություն։

Հետաքրքիր փաստ՝

Կոմպոզիտոր Ալեքսանդր Սկրյաբինը իր ստեղծագործությունները հաճախ գունավորում էր իր սինեսթեզիկ ընկալումների համաձայն․ Do major-ը կապույտ էր, իսկ La minor-ը՝ կարմիր։

Ֆանտոմային ցավեր - երբ մարմինը հիշում է կորցրած անդամը

Ֆանտոմային ցավերը առաջանում են այն մարդկանց մոտ, ովքեր կորցրել են ձեռքեր, ոտքեր կամ այլ օրգաններ։ Թվում է, թե կորցրած հատվածը դեռ կա և նույնիսկ ցավում է։

Ինչու է դա տեղի ունենում՝

Մեր ուղեղը պահպանում է ամբողջ մարմնի սենսորային քարտեզը։ Երբ վերջույթը չկա, ուղեղը դեռ շարունակում է «զգալ» այն, քանի որ նյարդային ազդակների ցանցը չի հարմարվել նոր իրականությանը։

Բուժման մեթոդ՝

Օգտագործվում է հայելային թերապիա, որտեղ կորցրած վերջույթը տեսողական պատրանքով «վերականգնվում» է, և ուղեղը վերաակտիվացնում է նորմալ ընկալումը։

Մանդելայի էֆեկտ (Mandela Effect) - երբ ամբողջ ժողովուրդը սխալ է հիշում

Մանդելայի էֆեկտը այն երևույթն է, երբ մարդկանց մեծ խմբեր կիսում են կեղծ հիշողություն։

Ծագումը

Անվանումը կապված է այն փաստի հետ, որ միլիոնավոր մարդիկ համոզված էին, թե Նելսոն Մանդելան մահացել է բանտում 1980-ականներին։ Իրականում նա ազատ է արձակվել 1990-ին և մահացել 2013-ին։

Այլ օրինակներ՝

• Պիկաչուի պոչը - շատերը կարծում են, որ այն սև ծայր ունի, բայց իրականում այն ամբողջությամբ դեղին է։
• “Luke, I am your father” - “Star Wars”-ում իրական մեջբերումը «No, I am your father» է։

Տայմ դիլեյշն (Time Dilation) - երբ ժամանակը կանգնում է

Երբեմն մեզ թվում է, որ ժամանակը տարբեր իրավիճակներում տարբեր արագությամբ է անցնում։

Ինչպես է դա աշխատում՝

• Վտանգի պահին ամիգդալան (ուղեղի էմոցիոնալ կենտրոնը) ակտիվանում է։
• Տեղեկատվությունը մշակվում է ավելի ինտենսիվ, և պահը թվում է շատ ավելի երկար։

Օրինակ՝

Վթարի կամ վտանգի պահին վայրկյանները թվում են րոպեներ, քանի որ ուղեղը «մեծացնում» է յուրաքանչյուր մանրուք՝ մեզ պաշտպանելու համար։

Հիպնագոգիկ պատրանքներ - երբ երազն ու իրականությունը խառնվում են

Քնելուց առաջ կամ արթնանալիս մենք երբեմն լսում ենք ձայներ, տեսնում պատկերներ կամ զգում, որ ընկնում ենք։ Սա կոչվում է հիպնագոգիկ պատրանք։

Ինչու է դա տեղի ունենում՝

Քնի և արթնության սահմանին ուղեղի որոշ շրջաններ դեռ ակտիվ են, մյուսները՝ ոչ։ Այդ խառն վիճակը ստեղծում է անսովոր պատրանքներ։

Հետաքրքիր փաստ՝

Հաճախ այս երևույթը ուղեկցվում է քնային պարալիչով, երբ մարդը չի կարողանում շարժվել, բայց զգում է, որ ինչ-որ մեկը «ներկա է» սենյակում։

Բարնումի էֆեկտ - երբ բոլորը հավատում են նույն կանխատեսմանը

Բարնումի էֆեկտը այն է, երբ մարդիկ հավատում են, որ ընդհանուր և մշուշոտ նկարագրությունները ճշգրիտ վերաբերում են իրենց։

Օրինակներ՝

• Աստղագուշակություններում գրած՝ «Դուք սիրում եք օգնել մարդկանց, բայց երբեմն ուզում եք մնալ մենակ»։ Սա բոլորին է վերաբերում։
• «Անձնական» թեստերի մեծ մասը կառուցված է հենց այս էֆեկտի վրա։

Հետաքրքիր փաստ՝

Հոգեբանական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 80%-ից ավելի մարդիկ հավատում են նման նկարագրություններին։

Մեր ուղեղը հիանալի է, բայց ոչ կատարյալ։ Դեժավյուից մինչև սինեսթեզիա և մանդելայի էֆեկտ՝ այս տարօրինակ հոգեբանական երևույթները ապացուցում են, որ իրականության մեր ընկալումը հաճախ սուբյեկտիվ է։

Ապագայում, երբ զգաս դեժավյու, լսես «գույների ձայները» կամ համոզված լինես, որ հիշում ես իրադարձություն, որը երբեք չի եղել, հիշիր՝ սա ուղեղիդ ստեղծած պատրանքն է: