Որքանո՞վ ենք վստահում մեր հիշողությանը

Այն ոչ թե պահոց է, այլ կառուցողական և դինամիկ գործընթաց, որի ընթացքում մենք ամեն անգամ վերստեղծում ենք մեր հիշողությունները՝ հիմնվելով ոչ միայն բուն իրադարձության, այլև նոր տեղեկատվության և զգացմունքների վրա։

Հիշողության կառուցողական բնույթը

Հոգեբանական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հիշողությունը ոչ թե պասիվ պահպանման, այլ ակտիվ վերակառուցման գործընթաց է։ Ամեն անգամ, երբ մենք փորձում ենք հիշել որևէ իրադարձություն, մեր ուղեղը հավաքում է տարբեր բեկորներ՝ փաստեր, զգացմունքներ, համատեքստ, և դրանք միավորում մեկ ընդհանուր պատմության մեջ։ Այս գործընթացում հեշտությամբ կարող են ներթափանցել սխալներ կամ կեղծ տեղեկություններ։

• Ականատեսի վկայությունների խոցելիությունը: Դատաբժշկական հոգեբանության մեջ հիշողության այս խոցելիությունը առանձնահատուկ կարևորություն ունի։ Ականատեսների վկայությունները հաճախ անճշտություններ են պարունակում։ Օրինակ, 1994 թվականին Ֆրենկ Լի Շմիդը դատապարտվեց սպանության համար, որի միակ ապացույցը ականատեսի վկայությունն էր։ Շմիդը մեղավոր չէր, և միայն 20 տարի անց, ԴՆԹ-ի վերլուծության շնորհիվ, պարզվեց նրա անմեղությունը։ Հիշողության ոլորտի մասնագետները կարծում են, որ նման դեպքերից մոտ 75%-ում մարդիկ դատապարտվում են անճիշտ ականատեսի վկայության հիման վրա։
• Կեղծ հիշողությունների սինդրոմը: Այս երևույթը մանրամասնորեն ուսումնասիրել է հոգեբան Էլիզաբեթ Լոֆթուսը։ Նա ցույց է տվել, որ հնարավոր է մարդկանց մոտ կեղծ հիշողություններ ներդնել։ Իր հայտնի «Մոլորվածը առևտրի կենտրոնում» փորձի ժամանակ նա մասնակիցներին ներկայացրել է մանկության կեղծ պատմություն՝ իբր նրանք մոլորվել են առևտրի կենտրոնում։ Զարմանալի է, բայց մասնակիցների մոտ 25%-ը սկսել է «հիշել» այդ դեպքի մանրամասները։

Ինչո՞ւ է մեր հիշողությունը փոխվում

Մեր հիշողության փոփոխման պատճառները բազմաթիվ են՝

1. Հուզական վիճակը: Ուժեղ զգացմունքները՝ ինչպես սթրեսը կամ վախը, կարող են կամ ուժեղացնել, կամ խաթարել հիշողության ձևավորումը։ Օրինակ, 9/11-ի ահաբեկչական հարձակումից հետո հոգեբանները ուսումնասիրել են մարդկանց հիշողությունները։ Մեկ տարի անց մարդկանց մոտ 40%-ը հիշում էր դեպքի մասին այլ մանրամասներ, քան մեկ շաբաթ անց։ Սա ցույց է տալիս, թե ինչպես են ժամանակի ընթացքում հուզական հիշողությունները փոխվում։
2. Ժամանակի գործոնը: Ժամանակի ընթացքում մեր հիշողությունները մարում են։ Ուղեղը լրացնում է բացերը՝ հիմնվելով ընդհանուր գիտելիքների և նոր տեղեկատվության վրա։
3. Անձնական կողմնակալությունը: Մեր հիշողությունները հաճախ ծառայում են մեր ինքնագնահատականին և աշխարհայացքին։ Մենք հակված ենք ավելի լավ հիշել դրական փորձառություններ, իսկ բացասականները՝ մոռանալ կամ փոփոխել։

Մեր հիշողությանը վստահելը բարդ գործընթաց է։ Մի կողմից՝ այն մեր ինքնության հիմքն է, բայց մյուս կողմից՝ այն հաճախ անհուսալի է։ Այս ամենը չի նշանակում, որ մեր հիշողությունն ամբողջությամբ կեղծ է։ Դա նշանակում է, որ այն ֆիլտրված է, մեկնաբանված և ձևավորված մեր անձնական փորձառությունների կողմից։

Ճանաչողական այս գիտակցումը թույլ է տալիս մեզ ավելի քննադատաբար վերաբերվել մեր հիշողություններին և ավելի լավ հասկանալ մարդկային բանականության բարդությունները։